Тогашева Дина Сагндыковна
аға оқытушы
Батыс Қазақстан Инновациялық –технологиялық университеті
«5В050900 – Қаржы» мамандығының күндізгі және сырттай бөлім студенттеріне арналған
Оқу-әдістемелік құрал

Батыс Қазақстан инновациялық-технологиялық университеті

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«5В050900 – Қаржы» мамандығының күндізгі және сырттай бөлім студенттеріне арналған «Корпоративтік қаржы» пәнінен оқу-әдістемелік құрал

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Орал  2018

УДК: 336 (075.8)

 

Авторлары:

Тогашева Д.С. – Батыс Қазақстан инновациялық-технологиялық университетінің «Қаржы» кафедрасының аға оқытушысы, экономика ғылымдарының магистрі

 

 

Сын-пікір беруші: Султанова М.Б. – э.ғ.к., Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университетінің «Қаржы» кафедрасының доценті

 

«Қаржы» кафедрасының отырысында ___ ______ 2018 жыл. хаттама № __ талқыланды.

 

 

Тогашева Д.С.,

«5В050900 – Қаржы» мамандығының студенттеріне арналған «Корпоративтік қаржы» пәнінен дәрістер  жинағы:  Оқу-әдістемелік құрал – Орал: БҚИТУ баспахана орталығы , 2018. –   213  бет.

 

 

Оқу-әдістемелік нұсқаулықта «5В050900 – Қаржы» мамандығының күндізгі және сырттай бөлім студенттеріне арналған «Корпоративтік қаржы» пәнінен тесттер жинағы бағдарламасы бойынша негізгі талаптар мен әдістемелік нұсқаулар келтірілген.

 

 

 

© Тогашева Д.С., 2018.

© БҚИТУ баспахана орталығы , 2018.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мазмұны

Кіріспе………………………………………………………………………………………..
4
1-ТАҚЫРЫП.Корпорациялар  қаржысы: ұйымдастыру негіздері және  олардың қаржы сферасының мазмұны……………………………….
5
2- ТАҚЫРЫП.Қаржы – кредит шешімдерін қабылдауда қаржылық – экономикалық есептеп шығарудың математикалық негіздері……………………………………………………………………………………..
21
3-ТАҚЫРЫП.Корпорацияның айналымнан тыс активтерін басқару……………………………………………………………………………………….
27
4-ТАҚЫРЫП.Корпорацияның айналым активтерін басқару……………………………………………………………………………………….
34
5-ТАҚЫРЫП.Корпорация өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығындары және оларды қаржыландыру………………………………….
40
6-ТАҚЫРЫП.Корпорация табысының қалыптасуы, бөлінуі және пайдалану тиімділігі……………………………………………………………………
55
7-ТАҚЫРЫП.Корпорацияның меншікті капиталын қалыптастыру……………………………………………………………………………..
62
8-ТАҚЫРЫП.Корпорацияның қарыз капиталын қалыптастыру……………………………………………………………………………..
97
9-ТАҚЫРЫП.Тартылған капиталдың құны және орташа безбенделген капиталдың құны…………………………………………………..

10-ТАҚЫРЫП.Корпорацияның қаржылық жағдайын бағалау және қаржылық тұрақтылыққа жету жолдары……………………………..

11-ТАҚЫРЫП.Корпорацияның қаржылық дәрменсіздігі және қаржылық сауықтыру………………………………………………………………….

12-ТАҚЫРЫП..Корпорация қаржысын жоспарлау……………………..

«Корпоративтік қаржы» пәнінен терминдер………………………………..

Тапсырмалар мен жағдайлар,есепті шешу үлгісі………………………….

Корпоративтік қаржы пәні бойынша глоссарий…………………………..

Өзіндік жұмыстарының тақырыптары…………………………………………

Пайдаланылған  әдебиеттер тізімі……………………………………………….
116

 

129

 

155

 

170

185

187

212

214

216

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Жалпы қаржы жүйесінде корпоративтік қаржы секторы жетекші орын алады. Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан рыноктық реформалар барысында экономиканың салаларында әр түрлі коммерциялық, кәсіпкерлік ұйымдар қалыптасып дамуда. Бұл жағдай салалық және корпоративтік қаржылардың мәнін арттырумен қатар оларды тиімді басқару мәселелерін күрделендіре түсуде. Сондықтан өндірістік, әсіресе кәсіпкерлік қызметтерді дұрыс ұйымдастырып, олардың қаржыларын іс жүзіне асыруда корпоративтік қаржының атқаратын рөлі айрықша.

Корпоративтік қаржыны білудің басты мақсаты өндірістік кәсіпорындар мен коммерциялық ұйымдардың қаржы ресурстары және олардың құралу көздерін қалыптастыру, капитал құрамы мен құрылымын жетілдіру, ақша қаражаттарын тиімді пайдалану және басқару арқылы корпорациялардың қаржылық тұрақтылығын және төлем қабілеттілігін қамтамасыз ете отырып, жоғары нәтижелілікке жету болып табылады. Осыған орай корпорациялар мен ұйымдардың және қаржы-несие мекемелерінің қаржы мамандарын дайындауда жоғары оқу орындарында осы корпоративтік қаржы пәнін оқытудың теориялық және практикалық тұрғыдан маңызы өте зор.

Осы аталған оқу құралының негізгі міндеттері студенттердің корпоративтік қаржы теориясын толық меңгере отырып, оның түрлі ұйымдастыру, жоспарлау, қаржыландыру, несиелеу, ынталандыру, басқару т.б. механизмдері мен әдістерін практикалық тәжірибеде тиімді қолдана білуін қалыптастыру, сол арқылы экономикалық-қаржылық, аналитикалық талдау негізінде дұрыс қаржылық басқару шешімдерін қабылдауға үйрету.

Бұл оқу құралының ерекшелігі басқа да арнайы қаржылық пәндермен тығыз байланыстылығы, олар: «Қаржы теориясы», «Қаржы менеджменті», «Ақша, несие және банк», «Бухгалтерлік есеп» т.б.

Оқу құралы оқу бағдарламасына сәйкес басты тақырыптар мен сұрақтарды қамтиды. Әрбір тақырыптан соң бақылау сұрақтары тест тапсырмалары берілген. Ол студенттерлің өткен тақырыптарды жете меңгеруіне және емтиханға дайындалуын қамтамасыз етеді.Бұл қазақ тілінде дайындалған оқу құралы ретінде оқу бағдарламасына сәйкес барлық тақырыптарды толық қамтып отыр.

 

 

 

 

1-ТАҚЫРЫП. Корпорациялар  қаржысы: ұйымдастыру негіздері және  олардың қаржы сферасының мазмұны

 

1.Корпорация қаржыларын ұйымдастыру ерекшеліктері

2.Корпоративтік қаржыларды ұйымдастыру қағидалары

3.Ұйымдық-құқықтық нысанына сәйкес қаржылық қатынастардың ерекшеліктері

4.Корпорация қаржыларын  басқару

 

1.Қазіргі рыноктық экономикада шаруашылық субьектілер арасынан корпорациялар маңызды орынға ие. Сонғы онжылдықта “ экономиканың корпоративті секторы” деген термин қазіргі заман бизнесінің экономикалық теориясы мен тәжірибесіне кең түрде енуде. Экономиканың нақты секторындағы жетекші орынды корпорациялар алады. Мысалға, АҚШ-та компания нарығының 1/20 бөлігін алатын корпорациялар жалпы сату көлемінің 80%-на ие.

Көптеген жағдайларда корпорациялар акционерлік қоғам нысанасында ұйымдастырылып, өздерін шаруашылық субьектілердің өзіндік және ерекше түрі ретінде көрсетеді. Корпорациялар акционерлік қоғам келесідей ерекшеліктермен көрініс табады:

Біріншіден, қолда бар акциялар нысанындағы капиталдары бар ірі компаниялардың акциялары қор нарығында сатылады және сатып алынады.

Екіншіден, акционерлік қоғамдардың ерекшеліктерінің қатарына олардың өздерін өзі басқаруымен қызмет атқаратын заңды тұлға ретінде көрсетуінде.

Үшіншіден, акционерлік қоғамдар өндірістік және коммерциялық қызмет мақсатында ұйымдастырылады.

Төртіншіден, қазіргі заманның акционерлік қоғамдары өздерін бизнесті ұйымдастырудың тиімді нысаны ретінде көрсетеді.

Олар едәуір қосымша құн жасайды, ірі капитал қорын жинақтайды, қарыздың жоғары деңгейін болдырмауға тырысады, үлкен табысқа ие және жетекші қаржылық технологияларды қолданады.

Ірі акционерлік қоғамдар экономиканың корпоративті секторын құрайды.Олар нарықтық жағдайда бизнесті ұйымдастырудың әр түрлі және қазіргі заманның талаптарына сай технологияларын қолданады.

Сонымен қатар жиынтығы түріндегі корпоративті қаржылар – компания қаржылық нысанадағы әр түрлі ішкі және сыртқы қарым-қатынастарын білдіреді. Олар компанияның табыстарын құру, бөлу және пайдалану процесінде пайда болады. Корпоративті қаржылар ақша қатынастарының ауқымдылығымен және әртүрлілігімен ерекшеленеді.

Корпорация (латын сөзінен алынған)– тап немесе маманданған мүдделермен біріккен қоғамдастықты, қоғам, одақ, тұлғалар тобын білдіреді. Ол каиталистік жүйеде кеңінен қолданылатын акционерлік қоғам формасы, қазіргі кезеңде монополиялық бірлестіктердің негізгі түрлеріне айналып отыр.

Вон Хорн корпорацияға келесідей анықтама береді: “Корпорация- бұл заңды негізде құрылған кәсіпорын, оның мүлікті иемденуге және міндеттемелерді алуға мүмкіндігі бар”.

С.Росс бұл ұғымға келесідей түсініктеме келтіреді: “Корпорация – құрылтайшылары бір немесе одан да көп жеке немесе заңды тұлғалар болатын дербес жеке тұлға ретінде құрылған бизнес түрі”.

Басқа бизнес ұйымдарымен салыстырғанда корпорациялардың айрықша белгілері – олар меншік иелеріне тәуелсіз қызмет ете ді, сонымен қатар, жауапкершілігі шектеулі серіктестікпен немесе жеке кәсіпкерлікпен салыстырғанда маңызды артықшылықтары бар. Корпорация меншік иелеріне жауапкерлігі шектеулі емес өз атынан ақшалай нысанда капитал тарту құқығына ие. Сондай-ақ, корпорацияға қатысты кемшіліктерді қанағаттандыру үшін акционерлердің жеке мүлкін тәркілеу мүмкін емес. Корпорация меншігінің бір бөлігіне құқығы акционерлік капиталдағы үлесімен расталады, мұндағы әр акция иеленушіге акцияның жалпы мөлшеріне сәйкес мүлік бөлігі тиесілі.

Келесі бір артықшылығы – акцияларды өзге тұлғаларға беруге болады. Сонымен қатар, акция иелері өз акция пакетін басқа инвесторларға сатып, корпорациядан шыққанымен корпорация өз қызметін тоқтатпайды.

Сонымен, бизнесті ұйымдастыру нысаны ретінде корпорацияның негізгі артықшылықтары болып келесілер табылады: меншік құқығын иелену және жаңа акция пакеттерін эмиссиялау көмегімен салыстырмалы түрде аз уақытта қосымша ақша ресурстарын алу. Бұл екі артықшылық индустриалды дамыған елдерді корпоративтік қаржыландыруда маңызды рөл атқаратын қаржы нарығында іске асырылады.

АҚШ, Канада, Жапония және тағы басқа индустриалды дамыған елдерде кәсіпкерлік қызметтің корпоративтік ұйымдастырылу нысаны шешуші болып табылады.

Мамандардың бағалауы бойынша, бүгінгі таңда 150 мемлекеттегі 180 мың бөлімшелерін қоса алғанда корпоративтік құрылым белгілеріне ие 40 мыңға жуық салааралық бірлестіктер бар. Олар дамыған мемлекеттердің саудасы мен өнеркәсіптік өнімдердің 50%, “ноу-хау”, технология, жаңа техникаға барлық лицензиялар мен патенттердің 80%-ға жуығын бақылауда.

Шоғырландыру мен орталықтандыру корпоративтік құрылымдардың құрылуына бастапқы негіз қызметін атқарады.

2.Корпоративтік қаржыларды ұйымдастыру қағидаларына төмендегілер жатады:

∙шаруашылық қызметті өзін-өзі реттеуі;

∙өзін-өзі қаржыландыру және өзін-өзі өтеу;

∙айналым қорларын қалыптастыратын көздердің меншікті және тартылған болып бөлінуі;

∙ақшалай ресурстардың болуы.

Шаруашылық қызметті өзін-өзі реттеу қағидасының мәні – корпорацияларға өндірістік және ғылыми-техникалық дамуы туралы шешімдерді қабылдауға және оны іске асыруға қолда бар материалдық, еңбек және қаржылық ресурстар тұрғысынан дербесстік беру. Корпорация тікелей өз қызметін жоспарлайды және өндірілетін өнімге (қызметке) деген сұранысына бацланысты даму перспективасын анықтайды.

Жедел және ағымдағы жоспарлардың негізін өнімді тұтынушылар мен материалдық шикізаттарды жеткізушілермен жасалған келісім-шарттар (контрактілер) құрайды. Қаржылық жоспарлар өндірістік (бизнес-жоспарларды) жоспарларда көзделген шараларды ақшалай ресурстармен қамтамасыз етуге, сонымен қатар мемлекеттің бюджет жүйесінің мүддесіне кепілдік беру бағытталған.

Қосымша-қаржы ресурстарды тарту үшін корпорациялар бағалы қағаздарды (акциялар, облигациялар) шығарады және қор биржалардың қызметіне  қатысады.

Өзін-өзі өтеу қағидасының мәні – корпорацияның дамуына жұмсалған қаражаттар пайда және басқа меншікті қаржылық ресурстар есебінен өтелуі тиіс. Бұл қаражаттар корпорацияның меншікті капиталының минимальді нормативтік экономикалық тиімділігін қамтамасыз етуге қажет. Қаржыландыру жай және ұдайы өндірістегі меншікті көздердің және бюджет есебінен жүргізіледі және бюджет жүйесіне салық төленеді.

Өзін-өзі қаржыландыру өзін-өзі өтеуге қарағанда тек рентабельдік жұмысты емес, сонымен бірге, бюджет жүйесінің кірісін қалыптастыруды жай және ұдайы өндірісті іске асыратын коммерциялық негіздегі қаржы ресурстарын қалыптастыруды көздейді.

Өзін-өзі қаржыландыру қағидасы келісім-шарттағы міндеттемелерді, несиелік – есеп айырысу және салықты төлеу ережелердің орындалуы үшін корпорацияның материалдық жауапкершілігін күшейтуге мақсатталған.

Шаруашылық келісім-шарттарды бұзғаны үшін айыппұл төлемдерін өтеу, басқа ұйфмдарға шығындарын төлеуден, кәсіпорынды өнімді (жұмысты, қызметті) жеткізу міндеттемесін орындаудан босатпайды.

Айналым капиталының қорлану көздерінің меншікті және тартылған болып бөлінуі экономиканың арнайы салаларында өндірісті ұйымдастыру және технологиялық ерекшеліктерімен анықталады.

Маусымдық сипаттағы өндіріс салаларында айналым қорларлың тартылған көздерінің үлесі басым, ал ауыр өнеркәсіп, көлік, коммуникация салаларында меншікті айналым қорлары басым.

Қаржы резервтерін құру қағидасы нарықтық конъюнктура жағдайында корпорацияның серіктестіктері алдындағы өз міндеттемелерін өтемеу жауапкершілігін реттейтін тұрақты қызметін қамтамасыз ету үшін қажет.

Акционерлік қоғамдағы қаржы резервтері таза пайдадан заңды негізде құрылады, ал басқа шаруашылық субьектілерде оларлың жинақталуы құрылтайшылық құжаттарда белгіленеді.

Практикада бұл қағидалардың іске асырылуы қаржы саясатын жасау және шаруашылық субьектінің қаржысын басқару жүйесін ұйымдастыру арқылы жүргізіледі. Ол үшін төмендегідей жағдайларды ескерген жөн:

∙қызмет саласы ( коммерциялық және коммерциялық емес);

∙қызмет түрі (бағыты) – экспорт, импорт;

∙салалық ерекшелігі (өнеркәсіп, құрылыс, көлік, байланыс, ауыл шаруашылығы);

∙кәсіпкерлік қызметтің ұйымдық-құқықтық нысандары.

Бұл қағидаларды орындау корпорацияның табыстылығын және қаржылық тұрақтылығын практика жүзінде арттырады.

3.Кәсіпорынның ұйымдық құқықтық нысаны, олардың қаржылық ерекшеліктерін көрсетеді. Кәсіпорындардың қаржысын заманға сай ұйымдық-құқықтық нысанының жалпы және негізгі ерекшеліктерін айқын көрсету өте қажетті. Ол өз ішінде керекті нысанын, формасын анықтауды көздейді. Практика жүзінде кәсіпорын қаржылық ерекшеліктерді ескермесе, онда ол жеке меншікті иеленушілердің, әкімшіліктердің жұмысшылардың арасында келіспеушілікке алып келуі мүмкін.

Кәсіпорынның ұйымдық құқықтық нысаны өзінің жарғылық капиталында көрсетіледі, ал ол өз кезегінде заңнама талаптарына сәйкес болуы керек. ҚР-дың заңнамасында меншіктің екі нысаны қарастырылған: жеке және мемлекеттік меншік. Жеке меншікке азаматтардың немесе мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және олардың бірлестіктерінің меншігі кіреді. Меншік құқығының ерекше түріне қоғамдық ұйымдардың меншігі жатады.

Мемлекеттік меншікке республикалық және коммунальдық меншік жатады. Жоғарыда аталған меншік нысандарының ішінде әр түрлі шаруашылық құрылымдар құрылуы мүмкін, ол өз кезегінде көп түрлі ұйымдық-құқықтық шаруашылық нысандарын құрайды.

1.Мемлекеттік меншікке негізделген, мемлекеттік кәсіпорындар, оның ішінде:

∙республикалық – ҚР-дың әлеуметтік және экономикалық дамуына жалпы мемлекеттік мақсаттарға сәйкес негізделген;

∙коммунальдық меншіктегі кәсіпорындар –белгілі территорияға байланысты тұрғылықты халықтың әлеуметтік – экономикалық қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында құрылады және ол жергілікті тәуелділікте, яғни басқаруында болады.

2.Заңды тұлғалардың жеке меншігінде құрылған кәсіпорындар:

∙шаруашылық серіктестіктердің әр түрлі, соның ішінде, акционерлік қоғамдар, кооперативті кәсіпорындар мен ұйымдар.

3.Қоғамдық бірлестіктердің меншігінде құрылған кәсіпорындар.

4.Құрылтайшылардың бірлескен мүлкінен, соның ішінде шетелдік заңды тұлғалардың және азаматтардың бірлескен кәсіпорындары.

5.Азаматтардың меншігіне негізделген жеке меншігі.

6.Жоғарыда аталған меншік нысандарынан құралатын аралас кәсіпорындар.

Кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің жіктемелік сипаттамасы, әсіресе жеке субъектінің күрделі қаржылық жүйесінің ерекшеліктері оны әрдайым жақсартып отыруды, қызметін құқықты негізде реттеуді, тиімді басқаруды және қаржылық процестерін бақылап отыруды қажет етеді.

Корпорация қаржысының ұйымдастырылуы келесідей негізде жүргізіледі:

бірінші –кәсіпорындарды заңды тұлға деп тану белгілері:

1.Мүліктің жекешеленуі, бухгалтерлік баланстың болуы;

2.осы мүлкімен, міндеттемелері бойынша жауапкершілік;

3.банкте есеп шотының болуы;

4.өз атынан қатынасқа түсуі.

екінші – кәсіпорын қаржысының ұйымдастырылу қағидасы:

1.дербестік;

2.өзін-өзі қаржыландыру;

3.қаржылық қызметінің нәтижесіне қызығушылық;

4.қаржылық қызметінің нәтижесіне жауапкершілік;

5.қаржылық қызметті бақылау.

үшінші – кәсіпорынның қаржылық ресурстарының қалыптасу көздері:

1.амортизациялық төлем;

2.қаржылық қызметтерден және шаруашылық іс-әрекеттердің барлық түрлерінен келетін пайда;

3.серіктестікке қатысушылардың қосымша пай жарнасын төлеу;

4.шығарылатын облигациялардан алынатын қаражат;

5.акционерлік қоғамдардың жабық және ашық түріне акцияларды шығару арқылы және үйлестіру арқылы жұмылдыратын қаражаттар;

6.банктерден алынатын мезгілінен бұрын төленетін несиелер және басқа кредиторлардан алынатын несиелер (облигациялық займдардан басқа);

7.басқа да заңды қаражат көздері (заңды тұлғаның және жеке тұлғаның ерікті ақысыз жарна төлемі).

Акционерлік қоғам заңды және жеке тұлға акционерлерін біріктіреді.Акционерлік қоғамдардың акционерлердің құқықтарын қорғау АҚ-ның қаржылық қызметінің негізгі жағдайы болып табылады. АҚ-ның мүліктері тапқан табыстардан құралады, оны ашық түрде сатып немесе жабық түрінде тіркелу арқылы және басқада құралу көздерінен көруге болады.

Мүліктің қалыптасқан құрылуы:

∙  акцияларды жабық және ашық нысанда сату;

∙  табыс табу, алу;

∙басқа да құралу көздері.

АҚ – коммерциялық ұйым. Акционерлер қоғамның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өздеріне тиесілі акциялары шегінде тәуекел етеді.

Акционерлер өздеріне тиесілі акцияларына толығымен қоғамның міндеттемелері бойынша төленбеген сома көлемінде ортақ жауапкершілікте болады.

АҚ-ның фирмалық атауы болады, ол оның ұйымдық-құқықтық нысанын және түрін анықтайды.

АҚ ашық және жабық болып бөлінеді. АҚ-ның бөлімшелері мен өкілдіктері қоғамның орналасқан жерінен  тыс заңды тұлға болып табылмайды және қоғам бекіткен ереже бойынша қызметін атқарады. Еншілес және тәуелді қоғамдар заңды тұлға құқығын иеленеді.

Қоғамның ашық және жабық нысанда құрылғанын,оның жарғысында ғана емес,сонымен қатар, АҚ-ның фирмалық атауында көруге болады.

Ашық акционерлік қоғамның (ААҚ)акционерлері өздеріне тиесілі акцияларын басқа акционерлердің келісімінсіз  (бере алады)сатуға құқылы.Осы тек АҚ-ның шығаратын акцияларын ашық сатуға ұсына алады.

ААҚ-ның шығаратын акцияларын жабық негізінде жазылуына ұсына алады,егер ол қоғамның жарғысында және заңда оның жабық түріне жазылуға тыйым салмаған жағдайда.ААҚ-қа қатысушылар саны шексіз.

Жабық акционерлік қоғамның (ЖАҚ)акциялары алдын ала белгіленген қатысушыларының және оның белгіленген құрылтайшыларының арасында қалыптастырылады.Ол акцияларға ашық жазылу нысанын жүргізбейді және шектелмеген адамдар арасында акцияларын ұсынбайды.Акционерлердің саны заңда шектелген көлемінен аспауы қажет.Ал,егерде акционерлер саны заңда көзделген шектен асып кетсе,онда жоғары да аталған қоғам бір жылдың ішінде ашық АҚ болып қайта ұйымдаспауы керек.

АҚ құрылуы немесе нақты заңды тұлғаны ұйымдастыру ол мемлекеттік орындарда міндетті тіркелген кезден бастап құрылды деп есептелінеді.

АҚ құруға қатысушылар өз арасында шарт жасасады,ол шартта бірлесіп қоғамды құру тәртібі,жарғылық капиталдың мөлшері,акциялардың түрлері және категориялары,оларды қалыптастыру туралы,талап тәртібі,құқықтары мен міндеттері  көрсетіледі.Қоғамды құру шарты,оның құрылтай құжаты болып табылмайды.

АҚ-ны мемлекеттік тіркеуге  дейінгі  құрылуына байланысты қоғамның міндеттемелеріне ортақ жауапкершіліктер болады. АҚ-ны құруға байланысты құрылтайшылардың міндеттемелері бойынша  қоғам жауап береді,егер де ол акционерлердің  жалпы жиналысында келісіп бекітілсе.

АҚ-ның негізгі бір ғана құрылтай  құжаты  жарғы болып табылады.

АҚ жарғысының қысқаша мазмұны келесідей:

∙орналасқан жері және толық немесе қысқаша  фирманың атауы;

∙қоғамның үлгісі(ашық,жабық);

∙қоғаммен қалыптастыратын акциялардың категориялары,саны,номиналды   құны және артықшылықты акциялардың түрлері белгіленеді;

∙әрбір акцияларды иеленушілердің оның категориялары мен түрлері;

∙ жарғылық капиталының (ЖК)мөлшері;

∙ қоғам органдарының шешім қабылдау  тәртібі,өкілеттіктері  және құрылымы ;

∙ акционерлердің жалпы жиналысын әзірлеу  мен өткізу  тәртібі,сондай-ақ қоғам басқару  органдарының шешім қабылдау тәртібі,оның ішінде шешім білікті көпшілік  дауыспен қабылданатын мәселелердің тізбесі;

∙ бөлімшелер және өкілдіктер  туралы мағлұмат ;

∙тағы басқа ережелер;

Жарғылық капиталдың мөлшерін кеңейту маұсатындағы қосымша шығарылатын акцияларды номиналды  құны есебімен тіркеледі.

Жарғыға толықтырулар мен өзгертулер енгізу  немесе  қабылдау  акционерлер  және жалпы санының  ¾-нен  анықталынады.

Дивиденд  төлеу көздері –таза табыс,одан басқа да арнайы  қорлар.

Акцияларға дивиденттер төлеуде келесі шектеулер  бар:

∙ ЖК(Жарғылық капитал)толығымен төленгенше;

∙барлық  акциялар  төленгенше;

∙дивиденттер төлемі уакытында дәрменсіздігі анықталса;

∙егер таза активтер құны ЖК және резервтік  капиталдың мөлшерінен төмен болса;

ЖК-ның манызды мәселері қоғамның жалпы жиналысында  қаралады, ол өз кезеңінде  АҚ Жоғарғы басқару органы  болып табылады.

Акционерлердің  жалпы  жылдық жиналысы қоғамның  жарғылық капиталында  белгіленген  уақытында  жүргізіледі,(яғни қаржылық жыл өткен соң кемінде  және  алты ай мерзім аралығында).

Қоғамның  жалпы жиналысының  құзырына  мынандай  қаржылық және ұйымдастырушылық  мәселері кіреді:

∙ АҚ қайта құру;

∙ АҚ тоқтату, тоқтату комиссияларын тағайындау және біржолата  тоқтау баланстарын бекіту;

∙ жарияланған акциялардың шекті көлемін анықтау;

қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшерін акциялардың номиналды құны бойынша  немесе қосымша  акцияларды қалыптастыру арқылы көбейту;

∙қоғамның тексеру комиссияларының мүшелерін сайлау және олардың өкілеттігін мерзімінен бұрын  тоқтату ;

∙қоғамның аудиторын бекіту;

∙қоғамның жылдық қаржы есебін, бухгалтерлік балансын,табыстар және шығындар есебін,оның табыстарын және шығыстарын бөлу,бекіту.

∙қоғам қалыптастырған  акцияларды сатып алу және иемдену,егер ол заңда  көрсетілсе.

Директорлар Кеңесі қоғамның жалпы басшылық жасайтын органы.Қоғам жарғысындағы  Акционер –қатысушылардың акциядағы үлес салмағы 50%-дан кем болған жағдайда ,директорлар  кенесінің қызметін  акционерлердің жалпы жиналысы  атқаруы мүмкін.

АҚ-ға шаруашылық бақылауды жүргізу үшін, жарғыға  сәйкес акционерлер  жалпы жиналысымен тексеру  комиссиясы  немесе  тексеруші сайланады.Тексеру  комиссиясының  қызмет ету тәртібі  АҚ-ның ішкі құжаттарымен анықталынады,өз  кезегінде  акционерлердің жалпы жиналысымен бекітіледі.Тексеру комиссиясы қажет жағдайда  кезектен тыс акционерлер  жалпы жиналысын  шақыруы мүмкін.

Тексеру комиссиясынан басқа жалпы жиналыстың  бекітуімен  АҚ-ны  аудитор бақылауы мүмкін.Тексеру комиссиясы  және аудитор АҚ-ның шаруашылық қызметін және қорытындысын жасайды.

Оның ішіне мыналар кіреді:

∙АҚ-ның есеп беру құжаттарында және басқада қаржылық  құжаттарда  мәліметтердің  дұрыстығын тексереді.

∙бухгалтерлік есептің  және қаржылық есеп беру ережелердің бұзылғандығы  жайлы  мағлұмат беру.ААҚ-ның  қызметін акционерлер  бақылауы қажет себебі олардың акциялары еркін айналымда жүреді.

4.Коммерциялық қызметтің мақсаты –пайда табу.Коммерциялық бағытта материалды өндіріс саласы кәсіпорындарының көп бөлігі және материалды емес саланың мекемелері мен ұйымдарының басым бөлігі қызмет етеді.

Барлық кәсіпорындардың қаржыларын басқару бірдей қағидалар негізінде жүзеге асады.Коммерциялық корпорациялардың қаржылары келесі қағидаларға негізделеді:

∙коммерциялық есеп ;

∙жоспарлылық;

∙барлық меншік түрлерінің теңдігі;

∙қаржылық резервтердің болуы.

Коммерциялық есеп-кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылық-қаржылық қызметін жүргізудің негізгі қағидасы болып табылады.Мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарға қатысты бұл шаруашылық есеп ретінде қолданылады.Кәсіпорынның қызмет етуіне қажетті негізгі және айналым қорлары кәсіпорын меншігіне тұрақты қолдануға беріледі.Шаруашылық қызметті жүргізу әдісінің бірі ретінде коммерциялық есеп қағидасы шығындар мен кірістердің өлшемі және кәсіпорынның пайдалы (рентабельді)жұмысын корсетеді.Коммерциялық есеп қағидасы кәсіпкерлік формасында жүзеге асады.Коммерциялық есепті анықтайтын негізгі қағидаларға өзін-өзі өтеу және өзін-өзі қаржыландыру жатады.

Өзін-өзі өтеу –кәсіпорын кірісі есебінен өзінің  өндіріс және өткізу шығындарын  толық жабуды  білдіретін  шаруашылық  жүргізудің негізгі  қағидасы  болып табылады. Өзін-өзі өтеудің  төменгі шегі-зиянсыздық,яғни шығындар мен кірістердің сандық теңдігі. Шығындардың өтелуі –кәсіпорынның шаруашылық қызметтінің бастапқы  кезеңіне тән, яғни бұл кезеңде  кәсіпорын  нарықтық жүйеге үйреніп, өнімді өндіруге қалыптасуы.Нарықтық қатынастар жүйесінде  кәсіпорын  міндетті түрде  пайдалы қызмет етуге  көшу керек, себебі сыртқы  қолдауға  тек қоғамдық басымды (приоритетті) немесе жақсы дамыған  кәсіпорындар  ғана жете алады.

Өзін-өзі қаржыландыру өндіріс және өткізу шығындарын жабуды ғана емес,сонымен қатар қызмет етіп жатқан өндірісті ұлғайту, оны техникалық жетілдіруге,өндірістік емес құрылысты, ұжымдардың әлеуметтік қажеттіліктері мен еңбекақы  қорларын қалыптастыру,ынталандыру, өнім түрлерін (ассортиментін) өзгерту шығындарын жабатын табыс алуды білдіреді.Өзін-өзі қаржыландыру кезінде барлық қаржылар кәсіпорын меншігінде болады  және алымға жатпайды. Екінші жағынан,кәсіпорындарға орталықтандырылған көздерден қаржылар  бөлінбейді, олар өздерінің  дамуын тек меншікті немесе  қарыз қаржылар есебінен жүргізеді. Сондықтан кәсіпорын басшылары міндетті түрде өзінің  меншігінде  бар құралдардың  тиімді пайдалануын унемі  талдап отыруы қажет.

Коммерциялық есептің құрылымдық белгісіне қаржылық бербестілік жатады. Бұл кәсіпорынның өзінің негізгі және айналым құралдарымен ең көп табыс алу мақсатында қалаған бағытында пайдалана алатындығын білдіреді.

Коммерциялық есептің құрамына сонымен бірге қаржылық жауапкершілік те кіреді, яғни кәсіпорын өзінің жоспарлары, шарттары, тапсырмалары бойынша міндеттемелеріне жауап береді, ал егер бұл міндеттемелер өз уакытында,сапасына,көлеміне сәйкес орындалмайтын болса, онда ол тиісті айыппұлдарды,тұрақсыздық төлемдерін,өсімдерді төлеуге міндетті болады.

Қаржылық мүдделілік коммерциялық есептің бір талабы болып табылады. Бұл кәсіпорынның қаржылық ресурстарын,жұмысшыларды материалдық ынталандыруға, өндірісті дамытып жетілдіруге,сол арқылы келешекте кәсіпорынның мүддесін қорғауды көздейді.

Жоспарлылық қағидасы – кәсіпорынның мақсаттарына және алдына койған міндеттеріне жету үшін қаржылық қызметінің мерзімдерін және тәртібін белгілеуді білдіреді.Белгіленген қаржылық нормативтерді пайдаланып,есептеулер нәтижесінде қаржылық көрсеткіштерді анықтайды.Бұл көрсеткіштер арнайы құжаттарда-қаржылық жоспарда көрсетіледі.Нарықтық қатынастар жүйесінде кейбір факторлардың анықталмауы мүмкін.Бұл жағдайда көбінесе қаржылық болжау қолданылады.

Барлық меншік түрлерінің (формаларының) теңдігі қағидасы бұль меншіктің әрбір жеке түрлерінің дамуына байланысты болады. Мүлік иесі өзінің қарамағындағы барлық мүлкін өзінің шешіміне қарай пайдаланады.

Қаржылық резервтердің болуы кәсіпорын қаржыларын ұйымдастырудың қажетті қағидасы болып табылады.Басқарудың кез-келген сатысында корпорацияда міндетті түрде резервтер құрылуы керек.Қаржылық резервтер әр түрлі әдістермен құрылуы мүмкін,мысалы қорлардың көлеміне байланысты пайыз,табыстардан-бектітілген нормативтер бойынша аударымдар арқылы жүргізіледі.

Қаржылық резерв уакытша қаржылық қиыншылықтарды жоюға,қалыпты шаруашылық қызметті қамтамасыз етуге,сонымен қатар қаржылық жоспарларда көзделмеген өндірістік және әлеуметтік даму шығындарын қаржыландыруға арналған.

Фирмаларда және компанияларда қаржыларды басқару жоғарыдағы келтірілген қағидалар негізінде жүзеге асады.

Кәсіпорындардағы қаржылық жұмысты қаржылық бөлімдер жүргізеді. Шағын фирмаларда қаржылық бөлімдер өткізу бөлімімен немесе бухгалтериямен қосылуы мүмкін.

Қаржылық жүйенің бұл буынында рынок жағдайындағы басқару қаржылық менеджмент деп аталады.Бұл шаруашылық субьектілердің кәсіпкерлік қызметі арқылы соның шегінде әлеуметтік-экономикалық процестерімен және ақша ағымдарының қозғалысын басқаруды білдіреді.Кәсіпкерлік қызмет тәуекелді болып табылады және өнім өндіруден,қызмет көрсетуден,мүлікті пайдаланудан пайда табуға бағытталған.

Қаржылық менеджменттің обьектісі ретінде төменгі буындарда мыналар болады:қозғалатын және қозғалмайтын мүліктер,меншік құқы, жұмыстар және қызметтер,ақпарат,интеллектуалды қызметтің нәтижелері,материалды емес игіліктер.

Қаржылық менеджмент адамдардың немесе ұжымдардың қажеттіліктеріне сәйкес тәртібін анықтайтын мақсаттарға жету әрекеттерінің мотивациясына негізделеді. Мотивация іскерлік белсенділікті,өнімділікті,еңбек сапасын ынталандыру процестерінде көрінеді.

Шаруашылық субьектілердің (фирмалардың)қаржылық бөлімдері несиелік және есептік оперциялардың жаңа формаларын (акциялар,вексельдер факторинг және т.б) қолданып,оперативті қаржылық жоспарлау,қаржылық ресурстармен тиісті жұмыстар жүргізеді.

Шаруашылық серіктестіктерінде қаржыларды басқаруды,басқа функциялармен қоса,жоғарғы органдар-қатысушылардың жалпы жиналысы;акционерлік қоғамдарда –акционерлердің жалпы жиналысы жүзеге асырады.Басқарудың атқарушы органы –өзінің құрамына міндетті тұлғаларды,соның ішінде қаржыларды басқару бойынща:қаржылар бойынша-вице-президент ,ол серіктестіктің сәйкес бөлімін жүргізеді-қаржылық бөлім ,сектор немесе оның қол астында жеке

 

Бақылау сұрақтары:

1.Корпоративтік қаржының түсінігі мен мазмұны, оның функциялары

2.Корпорациялардың қаржылық механизмі компанияның қаржылық құрылымы.

3.Корпорация қаржысының ұйымдастырылуының негізгі принциптері және рөлі: олардың мазмұны және кәсіпкерлік қызмет тиімділігіне әсері.

4.Корпорациялардың қаржылық службасының міндеттері.

5.Компания қызмет етуінің сыртқы ортасы.

6.Компанияның капитал нарығындағы қызметі.

7.Бюджетпен, коммерциялық банктермен, сақтандыру және басқа компаниялар мен ұйымдармен қаржылық қатынастардың сипаты.

 

Тест тапсырмалары

1. Корпорация латын тілінен аударғанда білдіреді:

А) Ынталандыру.

В) Капитал, кіріс және ақша қорын қалыптастыру.

С) Басқару.

D) Тұлғалар тобы.

Е) Қоғам немесе одақ.

F) Реттеу.

G) Тап немесе біріккен қоғамдастық.

 

2.Корпорацияның қаржысының ұйымдастырылуы негізде жүргізіледі:

A) Кәсіпорынды заңды тұлға деп тану белгілері

B) Кәсіпорын қаржысының ұйымдастырылу қағидасы

C) Корпорацияның экономикалық және заңды қағидасы
D) Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының қалыптасу көздері
E) Капитал, кіріс және ақша қорын қалыптастыру
F) Өнімді өндіру мен өткізу шығындарының орнын толтырады
G) Тәуекелді операцияларды жүргізеді
H) Өзіндік ақша қаражаты арқылы өндірістің дамуын инвестициялайды

 

3.Корпоративтік құрылым жұмыс істейтін  форма:

А)таза және аралас холдинг

В)толықсеріктестік

С)тұтынушылық кооператив

D)командиттіксеріктестік

E)жауапкершілігішектеулісеріктестік

F)қаржылықөндірістіктопта

G)трансұлттық компания немесекорпоративтікалиянс

H)қосымшажауапкершіліксеріктестік

 

4.Шаруашылық операцияның үш түрі және онымен байланысты тиісінше ақша ағыны:

A) қаржылық

B) инвестициялық

C) ағымдағы (операциялық) қызмет

D) перспектиалық

E) негізгі емес қызмет

F) экономика- есептік

G) көпвариантты

H) баланстық

 

5. Холдингтік компанияның құрылған түрлері:

A) Қаржы функцияларын орындайтын таза холдинг.

B) Қадағалау функцияларын орындайтын қаржы холдинг.

C) Үйлестіру функцияларын орындайтын жабық холдинг.

D) Қамтамасыз етуші функцияларын орындайтын аралас холдинг.

E) Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын аралас холдинг.

F) Реттеу функциясын орындайтын мемлекеттік холдинг.

G) Мүлкін тәркілеу функцияларын орындайтын таза холдинг.

H) Бақылау-басқарушылық функцияларын орындайтын таза холдинг.

 

6.Қаржы саясаты корпорациясының мақсаттарын орындауын

қарастырады:

А)Мемлекеттің бюджет түсімін арттыру

B)Несие қабілеттілікті және банкроттылықты сақтау

C)Пассив пен қарыз капиталдың пайдасы мен табыстылығына жету

D)Жалдамалы жұмысшылардың әл-ауқатын арттыру

E)Меншіктік иелерінің әл-ауқатын арттыру

F)Акциионерлердің бақылау акцияларын иелену

G)Актив пен меншік пайдасы мен табыстылығына жету

H)Төлеу қабілеттіліктің және баланстың өтімділігін сақтау

 

7.Басқа компаниялардың қызметін басқару мақсатындағы холдинг компаниясының іс-­әрекеті:

A)Бақылау акцияларын иелену

B)Үйлестіру

C)Қамтамасыз етуші

D)Мүлкін тәркілеу

E)Реттеу

F)Бөлу

G)Бақылау

H)Басқару

 

8.Корпорацияның қаржылық саясаты:

A)қаржылармен басқаруда ашықтыққа жету

B)ағымдағы жылға қаржылық ресурстарды қоланудың негізгі бағыттарын анықтау

C)акционерлерді тарту

D)капиталды тарту

E)капиталды қалыптастырудың есебі және талдауы

F)қойған мақсатқа жетуге бағытталған практикалық әрекетті іске асыру

G)материалды нысанда капиталды қолдану

H)қаржылармен басқарудың оптималды басқарудың уонцепиясын құрастыру

 

9.Корпорацияладың қаржысы мәні құрамындағы ақшалай қатынастардың түрлері

A) Кәсіпорындардың қазынашылық органдармен ақшалай қатынастары

B) Өндіріс, мемлекет және банк жүйесі субъектілері арасындағы ақшалай қатынастар

C) Өндіріс, сақтандыру компаниялары және серіктес кәсіпорындар арасындағы ақшалай қатынастар

D) Кәсіпорындардың статистика органдарымен ақшалай қатынастары

E) Кәсіпорындардың құқық сақтау органдармен ақшалай қатынастары

F) Өндіріс, қаржылық институттар және серіктес кәсіпорындар арасындағы ақшалай қатынастар

G) Кәсіпорындардың әділет органдармен ақшалай қатынастары

H) Кәсіпорындардың қаржылық полиция органдарымен ақшалай қатынастары

 

10. Корпорация қаржыларының ұдайы өндірістік функцияларын қамтамасыз етуде не колданады?

A)Ақша ағымын есепке алу және бақылау

B) Ақша ағымын үйлесімділігін қамтамасыз ету

C) Жарғылық капитал құруды қамтамасыз ету

D) Капитал айналымы кезінде материалдық, еңбектік және қаржылық ресурстардың құндық тұлғалануын теңгерімділігін қамтамасыз ету

E) Салықтық төлемдердің үйлксімділігін қамтамасыз ету

F) Кәсіпорын активіндегі табыстылық және өтімділік көрсеткіштеріде көрінеді

G) Бөлінбеген пайданы қалыптастыруды қамтамасыз етеді

H) Капиталдың ақша айналымы қамтамасыз етіледі

 

11.Қаржылық стратегия – бұл:

A) Кәсіпорынның қаржы саласыдағы ұзақ мерзімді бағытты анықтау

B)Қаржы жүйесін ұйымдастыруды нығайту

C)Жарғылық капиталды қалыптастыру

D)Үлкен көлемді амалдарды шешуге бағыттау

E) Арнайы ақша ағымдар қорларын тарту және қалыптастыру

F) Капитал, пайда және ақшалай қорларды қолдану

G) Кәсіпорын қызметін жалпы ұйымдастырудағы және жүзеге асырудағы айрықша тәсілдемелері

H)Капиталдағы ақшалай табыстарды қолданудағы тиімділікті қамтамасыз ету

 

12.Корпорациялардың қаржысының анықтамасын түсундің түйіндісі:

A)Корпорация қажеттіліктерін қанағаттадыру

B)Ақша қатынастарын ұйымдастыру

C)Ақшалай құралдардың тиімділігі

D) Экономикалық қатынастардың жиынтығы

E) Меншікті капиталдың тиімділігіндегі экономикалық қатынастар

F) Ақшалай құралдар қорларын қалыптастыру және қолдану

G) Негізгі капиталды құрудағы үдеріс

H) Кәсіпорын капиталын құрудағы үдеріс

 

13.Корпорация қаржыларын қалыптастырудағы бөлгіштік функция көмегімен не анықталады?

A)Ақша ағымын есепке алу және бақылау

B)Анықталған бағыттар бойынша үйлесімді үйлестіру

C)Даму бағытында пайдалар мен қорларды қолдану

D)Салықтық төлемдерді қамтамасыз ету

E)Кәсіпорын пайдаларын бөлудегі жүйелілігі

F)Әр түрлі қоғамдық қызығушылықтарын үйлестірудегі заңға сәйкестігін қамтамасыз ету

G)Капиталды қалыптастырудағы бақылау және есепке алынуы

H)Капитал, пайда және ақшалай қорларды қолдану

 

14.Корпорация қаржысының функцияларына жататындары:

A)Ақша ағымының тиімділігі және қалыптастырылуы

B)Ұдайы өндірістік функция

C)Дебиторлық берешекттердің инкассациясы

D)Ақша ағымын есепке алу және бақылау

E)Капитал, пайда және ақшалай қорларды қалыптастыру

F)Заемдар мен несиелерді жұмылдыру

G)Бөлгіштік функция

H)Қаржылардың бақылау функциясы

 

15.Корпорация қаржыларын қалыптастырудағы бақылау функция көмегімен не анықталады?

A)Дебиторлық берешектің инкассациясын бақылау

B)Ақша ағымын қалыптастыру және тиімділігі

C)Ақша ағымын бақылау

D)Нақты ақша айналымын тенге арқылы бақылау

E)Қаржылық көрсеткіштер өзгерулерін бақылау

F)Салықтық және салықтық емес төлемдерді қамтамасыз ету

G)Капиталды қолданудың тиімділігін бақылау

H)Қаржыландыру стратегияснын өткізуді бақылау

 

16. Корпорация қаржысын ұйымдастырудың қағидаттары

A)Қаржылық бақылау қағидаты

B)Қаржылық ұсталымдарын минимизациялау қағидаты

C)Өзін – өзі қаржыландыру қағидаты

D)Қаржылық тұрақтылық қағидаты

E)Экономикалық тиімділік қағидаты

F)Қаржылық ынталандыру қағидаты

G)Жоспарлау

H)Материалдық жауапкершілік және қаржылық резервтердің болуы

 

17.Корпорацияға тән:

A)Бизнесте салық салуда басқа формалармен салыстырғадағы жеңілдіктер

B)Жауапкершілігі шектеулі

C)Акция эмиссияларын ерікті тіркеу

D)Өмір сүрудің шексіз мерзімі

E)Меншіктің тез бөлінушілігі

F)Нарықтағы ссудалық капитал мен бағалы қағаздардың қол жетімділігі

G)Мәмілер жасауда келісімді пішіннің қолданылуы

H)Жоғары өтімділік тән

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2- ТАҚЫРЫП. Қаржы – кредит шешімдерін қабылдауда қаржылық – экономикалық есептеп шығарудың математикалық негіздері

 

1.Ақшаның уақыттық құндылығының түсінігі компания капиталының және болашақтағы құны.

2.Дисконттау және компандтеу.

3.Ссудалық пайыздардың жай және күрделі ставкалары жай және күрделі есептеу ставкалары.

 

1.Ссудалық пайыз тауарлары өндіріс жағдайында және қоғамда      несие қатынастары дамығанда пайда болады.Несие болмаған жерде ссудалық пайыз болмайды.

Ссудалық пайыз неие ретінде – ссудаға (қарызға) уақытша пайдалануға берілген құнның бағасын білдіретін объективті экономикалық категория. Ссудалық пайыздың мәні мыналарды білдіреді:

1.Ссудаға берілген құнды пайдаланғаны үшін төленетін төлемді;

2.Несиеге қосылатын үстемені;

3.Несие берушінің шығыстарының орнын толтыру әдістерін.

Ссудалық пайыз банктің қарыз алушыға несиені берудегі негізгі мақсаты болып табылады. Ол банктің негізгі табысын құрайды, сондықтан банк пайызды саласын толық алуға мүдделік танытады. Осы активтік пайыздың есебінен пассивті пайыз төленеді (банк өз клиенттеріне ақшаларын банкте сақтағаны үшін төлейді). Активті және пассивті пайыздардың арасындағы айырмашылық банк маржасын немесе банктің таза табысын құрайды.

Ссудалық пайыз бойынша экономикалық қатынастардың өзіндік ерекшеліктері болатындықтан оларды несиелік қатынастарымен қатар қоюға болмайды. Ссудалық пайыз бойынша қатынас несиелік қатынаспен шектеліп қалмайды. Егер несие бастапқы қайтарымдағы құн қозғалысын білдіретін болса, онда пайыз төлемі баламаны алмай-ақ (алусыз) құнды табыстауды (құнның табысталуын) сипаттайды.

Несиені пайдаланғаны үшін алынатын пайыз қайтарылмайды, оның сомасы қарыз алушыдан несие берушіге толықтай өтеді, сонымен қатар несиені беру барысындағы меншік құқығы сақталып, құн қарызы алушыға уақытша пайдалануға беріледі.

Несие беруші мен ссудалық пайыздың арасындағы экономикалық және құқықтық даму несиелік келісімге – несиені қайтару және пайызды төлеу міндеттемелерінде көрініс табады. Несиеге аванс пен қаражат беру тән. Ал пайыз төлемі құн айналымының аяқталуын, пайданың алынуын және несиенің пайызға ұлғаю мүмкіндігін білдіреді.

Ссудалық пайыз қарапайым ұғымында несиені пайдаланғаны үшін төленетін төлем ретінде болады. Біздің ойымызша, біріншіден, оны несиені пайдаланудың нәтижесінде қайтадан жасалған құнн.ың бөлігі ретінде, екіншіден, қарыз алушдан несие берушіге өтетін несиені пайдаланған үшін төленетін төлем ретінде,үшіншіден, ссудалық қордың  қозғалысында несие берушінің ынталандыратын табыс (ол экономиканың және халықтың несие алуын өсіруге мүдделі) ретінде қарастырғанда ғана ашылады.

2.Ссудалық капиталдың қызметі мен рөлі.

Қызмет экономикалық категорияның өзіндік ерекшелігі бар мәнін білдіреді. Экономикалық әдебиеттерде ссудалық пайыздың мұндай қызметтерінің екеуін атап көрсетеді: үлестіргіш қызмет және ссудалық капиталдың ұлғаюын сақтау.

Ссудалық пайыздың үлестіргіш қызметі қайтадан жасалған құнның бөлінуін білдіреді.

Пайыз арқылы пайданы бөлу меншік иелерінің ауысуымен қатар жүреді. Пайданы бөлу процесінде ссудалық пайызды алушы мен төлеуші орындарын ауыстырады.

Несие беруші ссуда алушы болуы мүмкін, пайыз қозғалысы өз уақытын өзгертеді – пайданың бір бөлігі қарыз алушыдан несие берушіге аударылады. Сонымен қатар, несие беруші банктер өз пайдасының бір бөлігін – несиені қарызыға алған өз клиенттеріне пайызды төлеуші болуы ықтимал.

Ссудалық пайыз қарыз алушының өзінің кәсіпкерлік қызметі үшін алған несиені толық әрі тиімді пайдалануға және несиенің пайызы мен толық әрі уақытылы қайтаруы үшін пайда алуға екінші қызметін орындайды.

Ссудалық капиталды сақтайтын әрі ұлғайтатын ссудалық пайыздың қызметі несие беруші ретінде банктің несиелік әлеуетін сақтаумен және арттырумен байланысты. Ссудалық пайыз қарыз алушыны банк берген несиені толық әрі нақтылы өтеуі үшін экономикалық тұрғыдан ынталандыра отырып, ссуда қорын сақтайды әрі ұлғайтады. Қарыз алушыдан банк алған пайызбен оған депозит үшін төленген пайыздың арасындағы айырмашылық ссудалық қормен оны несиелік ресурстарын арттырудың көзін құрайды.

3.Ссудалық пайыздың формалары.

Ссудалық пайыздың әр түрлі формалары бар. Оның жіктелуі бірнеше белгілермен анықталады.

 

Ссудалық пайыздың формаларын жіктеу

Жіктеу белгілері
Ссудалық пайыздың формалары
1
2
Несие формалары бойынша
Коммерциялық пайыз

Банк пайызы

Тұтыну пайызы

Лизингтік мәміле бойынша пайыз

Мемлекеттік несие бойынша пайыз
Несие мекемелерінің түрлері бойынша
ҚР Ұлттық банктің есептік пайызы

Банк пайызы
Банк несиесін тарту,инвестиция түрлері бойынша
Ломбард операциялары бойынша пайыз

Қаражат айналымындағы несие бойынша пайыз

Негізгі қорлардағы инвестиция бойынша пайыз

Құнды қағаздардағы инвестиция бойынша пайыз
Несиені беру мерзімі бойынша
Қысқа мерзімді ссуда бойынша пайыз

Орта мерзімді ссуда бойынша пайыз

Ұзақ мерзімді ссуда бойынша пайыз

Несие мекемелерінің операция түрлері бойынша
Депозиттік пайыз

Вексельдік пайыз

Банктің есептік пайызы

Ссудаға қойылатын пайыз

Банкаралық несие бойынша пайызы
4.Пайыз мөлшерлемелері және олардың қалыптасуы.

Ссудалық пайыз сандық тұрғыдан пайыз мөлшерлерінен білінеді. Пайыз мөлшерлемелерінің мына түрлері көрсетіледі:

-Базалық мөлшерлеме – бұл сенімді қарыз алушыға немесе банктерге олардың депозиттерін орналастыру арқылы ссуда беру бойынша орташа пайыз мөлшерлемелері белгіленеді;

-Номиналды мөлшерлеме несие ресурстарына сұраныспен  ұсыныстың арақатынасын және инфляция қарқынын ескеру арқылы белгіленеді;

-Нақты пайыз мөлшерлемесі номиналды мөлшерлемеден нақты инфляция қарқынын шегеру жолымен анықталады;

-Тіркелген мөлшерлеме несиенің келісім шарттың барлық әрекет ету мерзіміне өзгеріссіз белгіленеді;

-Құбылмалы мөлшерлеме нарық конюктурасына, экономика жағдайына және т.б. сәйкес өзгереді;

-Реттелетін мөлшерлеме – мемлекетпен, Ұлттық банкпен, банктер ассоциасымен, ҚР Бақылау және реттеу жөніндегі агенттігімен реттеледі;

-Нарықтық мөлшерлеме – мөлшерлемелердің деңгейі мен қозғалысы ссудалық кпитал нарығының, ақша және қор нарықтарының және т.б. жағдайына тәуелді.

Пайыздық мөлшерлемелер сомасына есеп айырысу тәсілдеріне қарай:

-Жай пайыз мөлшерлемесі – барлық мерзім ішінде кпиталдың бір ғана шамасынан есептеледі;

-Күрделі пайыз мөлшерлемесі – пайыздық төлем әрбір есеп айырысу кезеңінде өткен кезеңнің капиталына қосылады.

-Жай пайыздарды есептеудің техникасы

-Жай пайыз – бұл ссудалық бөлшектің сомасына есептелген пайыз.

Жай пайыздарды есептеу үшін мына формула пайдаланылады:

І = іРn/360 100%,

1.1Мұндағы, і – пайыздық жылдық мөлшерлемесі;

Р – берешектің қалдығы;

І – ссуданың барлық мерзімі үшін есептелген пайыздардың сомасы;

n – пайыздар есептелетін кезеңдегі күндер саны.

Күрделі пайыздарды есептеу техникасы. Күрделі пайыз – бұл тек ссудалық берешек табысының сомасына ғана емес, сонымен қатар есептелген пайыздар табысының сомасына есептелетін пайыз.

Несие мен депозит бойынша пайыздық төлемдер сомасының есебі үшін мына формула пайдаланылады:

І = Р[(1+і/1200)  – 1],

1.2 Мұнда: і – пайыздық жылдық мөлшерлемесі;

Р – ссуданың бастапқы сомасы;

І – ссуданың барлық мерзімі үшін есептелген пайыздардың сомасы;

n – бір айдағы ссуданың ұзақтылығы.

Ендігі кезекте – мемлекеттік қазынашылық міндеттеме (МҚМ) бойынша пайыздық мөлшерлеме. Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелерді сатып алуды несиелік операциялардың айрықша түрі ретінде қарасытыруға болады. Онда қарыз алушыға құнды  қағаздар эмитенті – Қаржы министрлігі, ал несие беруші – оларды сатып алушылар жатады.Сол себепті де МҚМ бойынша жылдық табысты мына формула бойынша анықтауға болады:

ЖТ =  (НҚ ДБ/ДБ)(365 100/Т),

1.3.Мұндағы: ЖТ – жылдық табыс, %-пен;

НҚ – МҚМ-ның номиналды құны;

ДБ – МҚМ-ның дисконтталған бағасы;

Т – МҚМ-ның айналым кезеңі, күндермен.

 

Бақылау сұрақтары:

1.Ақшаның уақыттық құндылығының түсінігі компания капиталының және болашақтағы құны.

2.Дисконттау және компандтеу.

3.Ссудалық пайыздардың жай және күрделі ставкалары жай және күрделі есептеу ставкалары.

 

Тест тапсырмалары

1. Есептеу кезеңі.

А) Несие пайызын арттыру.

В) Кіріс алынатын уақыт аралығы.

С) Бөлу.  D) Аз уақыт аралығы.

Е) Мөлшерді азайту.

F) Несие пайызын төмендету.

G) Есептеу уақыт аралығы.

H) Пайыз есептелетін уақыт аралығы.

 

2.Қаржы-несие шешімінқабылдаукезіндежүргізетінесептеулер:

A)Табыстау.

B)Жинақтаулардыесептеу.

C)Ауа-райынболжау.

D)Жайжәнекүрделіпайыздардыесептеу.

E)Дисконттау.

F)Бюджеттеу.

G)Адамныңөмірсүружасынесептеу.

H)Компаудингтеу.

 

3..Пайыздарды есептеудің негізгі кезеңдері:

A) айына екі рет

B) жылына бір рет

C) тоқсан сайын және жарты жыл сайын

D) күн сайын

E) жыл сайын

F) толық ай емес

G) жарты күн сайын

H) ай сайын

 

4.Кері бағамды тәсілді есептеу:

A) i=I/P

B )I=p/R

C )R=i/p

D )I=P/R

Е )r =g/P

 

5.Антисипативтік тәсіл:

А)d=D/S

B) S=g*I

C )q=I/g

D )S=D/I

E )S=D/I

 

6.Пайыздық ставка:

А)қосымша төленген капитал

В)кредиторлар

С)қарыз берушілер

Д)меншік иелері

Е)акционерлер

F)эмитенттер

 

7.Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау жүйесі:
A)директ-костинг
B)қайта бөлістік(процестік)
C)сату мөлшері
D)тұрақты шығын
E)нормативтік(стандарт-костинг)
F)өндірістік маржиналдық кіріс
G)ауыспалы өндірістік емес шығын
H)тапсырыстық

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-ТАҚЫРЫП. Корпорацияның айналымнан тыс активтерін басқару

 

1.Негізгі капиталдың эканомикалық мәні,құрамы және жіктелуі.

2.Негізгі құралдардың бағалануы

3.Негізгі қорлардың тозуы және амортизациясын анықтау әдістері

4.Негізгі қорларды  тиімді пайдаланудың көрсеткіштері

 

1.Негізгі  құралдар деп өндірісте ұзақ уақыт(бір жылдан астам) пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын(пішінін,түрін) сақтай отырып, құнын өндірілген өнімге,орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке біртіндеп,бөліп-бөліп амортизациялық аударым мөлшерінде ауыстырған еңбек құралдарын, яғни материалдық активтердіайтады.Негізгі қорларға-жылжымайтын мүліктер,жер учаскелері,үйлер мен ғмараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен дабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құлалдары, есептеуіш машиналар мен техникалары,көлік тасымалдау қралдары,аспаптар,өндірістік және  көшеттер,шаруашылықтың ішкі жолы,тағы басқалар жатады.Шаруашылық  субъектісінің баламасындағы тұрғын үй шаруашылығының негізгі  құралдары халық шаруашылығының  тұрғын үй шаруашылығы және халыққа тұрмыстық қызмет көрсету саласына жатады.

Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне қарай мынадай топтарға бөлінеді:

1)үйлер(тұрғын үй,кеңсе үйі, қойма тағы басқалар);

2)ғимараттар(көпірлер,аспалы жолдар,жасанды бөгеттер,скважиналар,тағы басқалары);

3)өткізгіш тетіктер(жұмыс машиналары,энергия бөлетін тетіктер, құдырлар тағы басқалары;)

4)машиналар(бумен жұмыс істейтін және іштен жанатын двигателдер,электроаппараттар, трансформаторлар,экскаваторлар,бульдозерлер,бетон араластыратын машина,көтергіш крандар,жүк көтергіш  шығырлар,су өлшегіш құрлдар, монометрлер,таразылар,кассалық аппараттар мен тағы басқалары ;

5)тасымалдау құралдары жолаушылар жүк тасымалдайтын көліктер,жеңіл көліктер,көлікке тіркемелер(прицеп),тракторлар және тағы басқалары;

6)құрал саймандар мен жабдықтары(түрлі қораптар,  ыдыстар, контейнерлер,     тағы да басқалары);

7)шаруашылық құрал жабдықтары(диван,креслолар,кілемдер,сейфтер, тағы да басқалары);

8) жұмыс және өнім малдары;

9)көп жылдық өсімдіктер мен көшеттер;

10)жер(шаруашылық субъектінің сатып алған жер көлемінің құны);

11)жерді жақсартуға(өңдеуге)жұмсалған күрделі шығындар;

12)басқада негізгі құралдар(кітапхана қорлары және тағы басқалары).

2.Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор болып табылады.

Негізгі құралдардыбіртұтас принцип негізінде бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын айқындап, қайта өндіруді жоспарлауға мүмкіндік береді.

Негізгі құрал- жабдықтардың бастапқы құны, ағымдағы, баланыстық құны,сатып-өткізу құны,тозу және қалдық құны болады.Бастапқы(тарихи)құн-негізгі құралдарды сатып алуға,салуға және жасап шығаруға кеткен нақтылы шығындардың және  сатып алу барысында төленген,т.с.с.негізгі құралдарды жұмыс істеу  жағдайына жеткізген тиісті шығындардан тұратын құны.

Ағымдағы құн- бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі рыноктың бағасы бойынша бағаланған құны.

Баланстық құн-бұл бухгалтерлік және қаржылық есептерде көрсетілетін тозу сомасын алып тастағанда негізгі құралдардың  жинақталған бастапқы немесе ағымдағы құны.      Сатылу(өткізу)құны- бір-бірін білетін, мәмілеге сәйкес дайын  тәуелсіз жақтардың негізгі құралдардың сатуға(өткізуге)келісілген құны.

Жойылу құны- тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою кезінде пайда болатын қосалқы бөлшектердің болжамды құны.

Тозу құны-негізгі құралдардың бастапқы және  жойылу құндарының арасындағы айырмашылығы, яғни  амортизациялығы жолмен есептеліп,өндіріске  немесе  айналымға  жатқызылған  шығындар.

Қалдық құны- бұл өндірілген өнімге, орындалған жұмысқа және көрсетілген  қызметке әлі аударылмаған құн.Оны анықтау үшін басапқы құннан негізгі құралдардың  тозу құнын алып тастайды.

Негізгі құралдардың  келісілген құны-  бұл кез келген екі  жақтың, яғни негізгі құралдарды  сатушы мен алушының арасындағы келісімімен болатын құн.

3.Жалпы негізгі қорлар өндіріске қызмет ету кезінде тозады,яғни физикалық  қасиетін жоғалтады немесе ғылыммен техниканың дамуына байланысты қазіргі талапқа сай болмай қалады.Осыған сәйкес негізгі қорлардың құны өзгеріске ұшырайды.Негізгі қорлардың тозуы ғимараттар мен қондырғылар, өзкізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар,Көлік құралдары,құрал-сайманы, өндірістік және шаруашылық инвестарь, көп жылдық өсімдіктер, материал емес активтер бойынша анықталып есептелінеді.

Тозу физикалық   және моралдық болып бөлінеді. Физикалық тозу негізгі қорларды  пайданлану барысында сыртқы факторлар(табиғи күштер,еңбек процесі) әсерінен болатын тозу. Негізгі қорлардың физикалық тозуын анықтау үшін  есептеудің екі әдісі қолданылады.

1.Физикалық және нормативтік мерзім қызметі немесе жұмыс көлемін салыстыруға негізделген.

2.Зертеулер процесінде бекітілген еңбек құралдарының  техникалық жағдайы туралы мәліметтерге  негізделеді.

Моральдық тозу ғылыми техникалық прогреспен байланысты негізгі қорлардың  қазіргі уақытқа сай болмай қалуы немесе толық физикалық тозудың мерзімінен бұрын болуына  байланысты болады.

Моралдық тозудың екі түрі болады.

1.Қазіргі уақытқа сәйкес  оның қайта өндіруінде машиналар менқұрал-жабдықтардың құнының төмендеуі мен арзандауы.

2.Өндіріске машиналар мен  құрал- жабдықтардың өнімділік және эканомикалық түрін құру мен енгізуге негізделген.

Кәсіпорынның амортизациялық саясаты- мемлекеттің  жалпы ғылыми-техникалық саясатының құрамдас бөлігі болып табылады.Амортизация нормасын бекіту кезінде   оның есептелу мен пайдалануының тәртібі мен  мемлекет оны қацта өндірудің, олардың жаңару жылдамдығын реттейді.Мемлекет  дұрыс амортизациялық саясатты жүргізген  кезде  кәсіпорындарға негізгі қорлардың жай және  кеңейтілген қайта өндірісіне  амортизациялық  аударымдар түріндегі қаражаттар мен жеткілікті қамтылуына көмектеседі.Негізгі қорлардың объектілері бойынша амортизациялық аударым амортизациялық қордың жеке шотында жинақталады.Олар мқсатты түрде негізгі қорларды қаржыландыру көзіне пайдаланылады.

4.Негізгі өндірістік қорларды тиімді пайдалануды сипаттау үшін  әр түрлі көрсеткіштер қолданылады.Олар екі топқа бөлінеді.

1.Жалпы көрсеткіштерге  қор қайтарымы  және рентаъбелділік  жатады.Олар халық шаруашыығының барлық деңгейі(кәсіпорынға, салаларғажәне толығы мен эканомикаға) негізгі қорларды пайдалану сипаты үшін қолданылады.

2.Жеке көрсеткіштерге кәсіпорындармен  олардың өлімшелерінің натуралды негізгі қоларын пайдалану жатады.Кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді  пайдалануды сипаттайтын  басты көрсеткіш-  қор  қайтарылымдық  болып табылады.Ол өнімнің( жалпы, тауарлы)құнының негізгі қорлардың орташа құнына қатынасымен анықталады.Бұл көрсеткіш келесі фурмоламен  анықталады.

Өк

Ққ=———

Қнқ

Мұндағы: Ққ – қор сыйымдылығы

Өк – өнімнің жалпы көлемі, теңге;

Қнқ – негізгі өндірістік қорлардың жалпы орташа құны, теңге.

Келесі көрсеткіш – қор сыйымдылығы.Ол негізгі өндірістік қорлардың құнының шығарылатын өнім көлеміне қатынасы ретінде есептелінеді, келесідей формуламен анықталады:

Қнқ

Қс=———

Өк

Мұндағы: Қс – қор сыйымдылығы;

Қнқ – негізгі өндірістік қорлардың жылдық орташа құны, теңге;

Өк – өнімнің жалпы көлемі, теңге.

Қор сыйымдылығының көрсеткіші перспективалы кезеңде өзгермесе, онда негізгі қорларды арттыпу қажет емес, тек  оларды жетілдіру (жақсарту) яғни құрал-жабдықтарды прогрессивті техникамен  ауыстыру қажет.Қор қайтарылымының өсуі және өнімнің қор сыйымдылығының төменделуі негізгі қорларды пайдаланудың жақсарғанын немесе  нашарлағанын көрсетеді.Негізгі қорлардың нәтижелігін арттырудың  маңызды факторларының бірі құрал-жабдықтардың  пайдалануын жақсарту.Ол үшін олардың жұмыссыз тұрып қалуын азайту,ауыстыру коэффициентін көбейту қажет.

 

Бақылау сұрақтары:

1.Негізгі капитал түсінігі, оның құрылымы және корпорацияның қаржысын ұйымдастырудағы рөлі.

2.Негізгі капиталды бағалау әдістері.

3.Амортизация, оның аударылуы және негізгі капиталды жаңартудағы рөлі.

4.Амортизацияны аудару әдістері.

5.Негізгі қорларды қолдану тиімділігінің көрсеткіштері.

 

Тест тапсырмалары

1.Негізгі құралдардың жіктелуі:

A)Жұмыс істейтін, жұмыс істемейтін және сақтауда тұрған.

B)Негізгіжәнеқосымша.

C)Тікелейжәнежанама.

D)Айналымдағыжәнеайналымнан тыс.

E)Қысқа, орта жәнеұзақмерзімді.

F)Өндірістікжәнеөндірістікемес.

G)Меншіктікжәнеуақытшажалғаалынған.

H)Нормативтік, базалықжәненарықтық

 

2. Негізгі құралдар:

A) Өндіріске ақша салымдары.

B) Өзінің қасиеті мен түрін сақтайды.

C) Әр өндірістік циклде тұтынылады.

D) Ұзақ уақыт пайдаланылмайды.

E) Өзінің қасиеті мен түрін сақтамайды.

F)Өз құнын жаңа өнімге толығымен аударады.

G) Ұзақ уақыт пайдаланылады.

H) Өз құнын жаңа өнімге біртіндеп аударады.

 

3. Негізгі өндірістік құралдарды қалыпқа келтіру жүзеге асырылады:

A) реконструкциялау

B) сату

C) қалыпқа келтіру

D) демонтаж

E) жою

F) сатып алу

G) модернизациялау

H) жөндеу

 

4.Пайдалану барысына қарай негізгі құралдардың жіктелуі:

А)уақытша жалға алынған

В)меншіктік

С)жұмыс істемейтін

Д)өндірістік емес

Е)пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдарф

F)өндірістік

 

5. Қаржылық инвестициялар.

А) Салынған ақшалар.

В) Тартылған капитал.

С) Жарғылық капиталда улестік қатысу шығындары.

D) Ақша құралдары.

Е) Ұзақ мерзімді зайымдар.

F) Қаржылық операцияларға қатысу.

G) Лизинг.

H) Арендаға алынған мүлік құны.

 

6. Негізгі құрал-жабдық объектісінің амортизациясын есептеу тәсілдері:

A) құнды өнім мөлшеріне есептен шығару

B) мерзімдік

C) мөлшерлік

D) аймақтық

E) негізгі құндылық

F)  сызықтық

G)  қалдықты бөлу

H) азаймалы қалдық

 

7.Біркелкі (тура) есептен шығару әдісі:                                                                                                    А)Амортизация нормасы қызмет ету мерзімінің ұзақтығына және тарату құнына байланысты емес.                                                                                                                        В)Амортизация нормасы эксплуатациялық құнына байланысты.                                                             С)Бастапқы құннан жойылу құнын алғанда.                                                                                                  Д)Обьектінің амортизацияланатын құны обьект қызмет ететін бүкіл мерзім бойы біркелкі есептен шығарылады.                                                                                                                                                      Е)Амортизация нормасы қалыпқа келтіру құнына байланысты.                                                                   F)Обьектінің амортизацияланатын құны обьект қызмет ететін бүкіл мерзім бойы біркелкі есептен шығарылады.                                                                                                                                                    G)Амортизация нормасы қызмет ету мерзімінің ұзақтығына және тарату құнына байланысты.                                                                                                                                       H)Амортизация нормасы тұрақты болып табылады.

 

8.Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға және шығындарды есепке алу әдістеріне жатады:

A)Қаржылық әдіс

B)Процесстік әдіс

C)Қаржылық-есептеу әдісі

D)Қаржылық-жанама әдіс

E)Қайта түзету әдісі
F)Көрсетімді әдіс,инвентардық-индекстік әдіс

G)Статистикалық-қайта түзету әдісі
H)Аналитикалық әдіс

 

9.Өзіндік құнға кіреді:

A)Инвестициялық жобаларды қаржыландыруға кеткен шығындар

B)Қызметкерлердің жалақысына,материалдарға,шикізатқа кеткен шығындар

C)Өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығындар

D)Бағалы қағаздарды алуға кеткен шығындар

E)Амортизациялық қатынастарға және әлеуметтік-сақтандыру қорына аударымдар

F)Машиналар мен құрал-саймандарды алуға кеткен шығындар

G)Материалдық емес активтерді алуға кеткен шығындар

H)Ұзақмерзімді несиелерді жабуға кеткен шығындар

 

10.Қайтарылма қалдықтар бағаланады:

A)Алынған бағасымен

B)Қайта бағаланған бағамен

C)Шикізат пен материалдардың төмендетілген бағасымен

D)Қалдық бағасымен

E)Қалдықтарды белгіленген бағамен оларды жинауға және өңдеуге кеткен шығындарына азайта отырып

F)Қалыптастырылған бағамен

G)Арзандатылған бағамен

H)Бастапқы шикізат пен материалдардың толық бағасымен

 

11.Өнімнің өзіндік құнындағы өндірісті ұйымдастыруға және басқаруға кеткен шығындар –бұл:

A)Жанама шығындар

B)Тұрақты шығындар

C)Тікелей шығындар

D)Өзгермелі шығындар

E)Шартты тұрақты

F)Бекітілген /пропорционалдық емес/ шығындар

G)Орташа шартты шығындар

H)Пропорционалды шығындар

 

12. Амортизацияны  есептеу  әдістері:

A)  қалыптастырушы

B)  өндірістік  әдіс

C)  қорлардың  қалдық  құны

D)  қалдық  құн  бойынша

E)  құнды  біркелкі (тура) есептен  шығару

F)  құнды  біркелкі емес есептен  шығару

G)  жеделдетіп  есептен  шығару

H)  бастапқы

 

 

 

 

 

 

4-ТАҚЫРЫП. Корпорацияның айналым активтерін басқару

 

1.Айналым қаражаттарының құрамы және құрылымы.

2.Кәсіпорынның айналым қорларының құрамы мен құрылымы.

3.Айналым қорларының айналысы және оны жеделдету жолдары.

 

1.Айналым   қорлары мен айналыс қаражаттарына  салынған ақшалар айналым қаржыларын құрайды.Ұдайы өндірістің қызмет көрсету процесі кезінде айналым құралдарының кейбір бөліктер бір уақытта әр түрлі кезеңдер мен әр түрлі айналым  формаларында болады.Капитал салымының – инвестиция формасы ретінде айналым құралдарының бір бөлігі өндірістік қорлардың материалдық  жинақтауын білдіреді.Олар кәсіпорын қоймаларында болады және өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін  жаңа қаражаттар мен толтырылып отырады.Айналым құралдарының келесі бөлігі әр түрлі өнім жасап шығару кезеңінде аяқталмаған өндіріс түрінде қарастырылады.Айналым құралдарының келесі бөлігі дайын өнім ретінде, сатып алушыларға өткізу және оның  орнына жаңа заттармен  толтырылады, сонымен бірге бұл тұтынушыларға жіберу үшін ұсынылады.Айналым құралдарының  төртінші бөлігі банк шоттары мен кәсіпорын кассаларында ақша қаражаттары түрінде болады.Жалақы төлеу,  жеткізушілермен есептеу және  басқа да мақсаттар үшін жұмсалатын шығындар  бойынша әр дайым жаңа заттар мен толтырылып отырады.

2.Айналым қорлары – бұл кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың өндірістік қорларының бір өндірістік айналымды түгел тұтынылып және өзінің құнын дайындалатын өнімге толық көшіретін бөлігі.Әдетте, өзінің табиғи нысанын сақтамайды және аяқталғаннан кейін ақшалай нысанда қайтарылады. Айналым қорлары 2 бөлімнен тұрады:

-өндіріс айналым қорлары;

-айналыс қорлары (фонды обращения).

Өндірістік айналым қорлары өнеркәсіптегі айналым қорларының ең негізгі бөлігі болып табылады.

Олар барлық айналым қорларының өнеркәсіпте 70%, машина өндіру мен метал өндеуде 80% аса бөлігін құрайды. Өндіріс айналым қорлары мынандай топтарға бөлінеді:

-Өндіріс қалдықтары (запастар).Оларға – шикізат, негізгі материалдардың,отынның қосалқы бөлшектердің қалдығы (запастар), бағасы 100 теңгеден кем құнсызданғыш және тозғыш заттар, арнайы құрал-саймандар жатады.

-Аяқталмаған өндіріс. Оның ішінде өз ішінде шығарылған жартылай дайын өнімдер.

-Болашақ кезеңдердің шығындары-жаңа өнімдерді әзірлеуге және игеруге кеткен шығындар.

Айналыс қорларының құрамына дайын өнім, жөнелтілген, бірақ ақысы төленбеген тауарлар, банк мекемелеріндегі шот есептеріндегі, кассалардағы ақша қорлары, бітпеген есептеулердегі ақша құралдары жатады.

Дайын өнім – техникалық бақылаудан өткізілген шығарылған дайын өнім. Олар өндіріс процесі аяқталған соң, әрі қарай орап, қораптап сатуға дайндауға дейін қоймаларда сақталады. Дайындау жұмыстары жүргізіліп бітіп, қажетті құжаттар толтырылған соң, дайын өнім тұтынушыға жөнелтіледі.

Ақша құралдары- кәсіпорындардың материалдық ресурстарды сатып алуға, еңбек ақы төлеуге, мемлекеттік төлемдерді және басқа да ұйымдармен мекемелерге атқарған қызметтері үшін төлемдер төлеуіне жұмсалатын қаржысы.

Дебиторлық берешек – заңды ұйыммен немесе жеке адаммен шаруашылық өзара арақатынастық қорытындысында, кәсіпорынға, ұйымға мекемеге есептелген борыштың сомасы. Кәсіпорынның дебиторлық берешегі болуы кәсіпорын қаражатының тікелей көзделген мақсаттан басқа мұқтаждыққа жұмсалғандығы, демек кәсіпорын жұмысындағы елеулі кемшілік ретінде қаралады.

Кәсіпорынның қаржылары айналым қорларын нормалау – кәсіпорындарға, ұйымға өздерінің қалыпты жұмыс істеуінің жылдық жоспарлауын қамтамасыз ету үшін қажетті ақшалай қаражатты ең аз қажетсінудің ғылыми тұрғыда негізделген есеп – қисабы.Айналым қаражатын мақсатты түрде үнемдеп пайдалану өндіріс пен айналыста тауар мен материалдық құндылықтардың қосалқы қорларын қысқартуға, өнімді өткізуге, ақшаның қорлануына, шаруашылық органдарының қаржы жағдайының тұрақтылығында және т.б. септігін тигізуге жағдай жасайды.Бұл арада айналым қаражатының нормативі қолданылады.Айналым қаражатының нормативі – қаржы жоспарында белгіленетін ақшалай қаражаттың ең аз мөлшері. Ол кәсіпорынға, бірлестікке, ұйымға өздерінің қалыпты, толассыз жұмыс істеуін қамтамасыз ететін тауар – материалдық құндылықтардың ауыспалы қосалқы қорларын құрау үшін қажет.

Айналым қаражаттары екі түрге бөлінеді: меншікті айналым қаражаты және қарызға берілген айналым қаражаты.

Меншікті айналым қаражат – кәсіпорындардың,бірлестіктердің, ұйымдардың ресурстар жөніндегі тұрақты ең аз қажеттерді қамтамасыз ету үшін бекітілген нормативтерге сәйкес өздерінің тиесілі айналым қаражатының бір бөлігі.

Қарызға берілген айналым қаражаты – кәсіпорындардың, бірлестіктердің және ұйымдардың айналым қаражатының қысқа банк кредиті және айналымға тартылған қаржы есебінен құралған бөлігі.

4.Айналым қаражаттары әрқашанда қозғалыста болып, ауыспалы айналым жасайды, яғни айналыс сферасынан айналыс сферасына қайта айналып келіп отырады. Мұндай құбылысты айналым қорларының кезеңі деп атайды.

Айналым қаржысының айналымдылығы – айналым қаржысының тиімді пайдалануын сипаттайтын экономикалық көрсеткіш.

Айналымдылық коэффициенті – сатылған өнімнің көлемін (Pn) айналым қаражаттарының орташа қалдығына (CO) бөлу арқылы анықталады.

Ko=Pn/CO

Айналым қорларының айналымын жылдамдату кәсіпорынның негізгі мақсаты болып табылады және оның мынадай жолдары болады:

-ғылыми – техникалық прогрестің соңғы нәтижелерін қолдану;

-өнеркәсіптік өндірісті ұйымдастыру формаларын жетілдіру;

-арзан конструкция материалды қолдану;

-шикізат, отын – энергетика ресурстарын үнемді қолдану және т.б.

Айналым қорларын қолдануды ұйымдастырудың негізгі мақсаты – өндіріс процессіз үзіліссіз жалғастыру және сатуға шығарылған өнімді айналым қорларының ең аз мөлшерінен қамтамасыз ету. Өз қозғалысында айналым қорлары үш сатыдан өтеді:

-ақшалық

-өндіргіш

-тауарлық

Ақшалық сатыда дайындық жұмыстары жүргізіледі. Айналыс сферасында ақша капиталы өндіргіш капиталға айналады. Өндіргіш сатыда өндіріс процесі басталады. Өндіргіш сатыда дайын өнім шығарылып, сату сатысы басталады, яғни өндіргіш капитал тауар капиталына айналады да тауар сатысы басталады. Схема түрінде алсақ,

А-Т…Ө…Т1-А1

Мұндағы: А- кәсіпорынның ақша құралдары;Т- өндіріс құралдары;Ө- өндіріс;

Т1- дайын өнім;А1- өнімді сатудан түскен ақша құралдары.

Кәсіпорындағы айналым қорлары кәсіпорынның өз қорларынан және қарызға алған ресурстардан тұрады.

Айналым қорларының көздеріне пайда, несие, жарғы қоры, бюджеттік қорлар, кредиторлық берешек т.б. жатады.

 

Бақылау сұрақтары:

1.Айналым капиталының экономикалық мазмұны және жіктелуі.

2.Айналым капиталын ұйымдастыру принциптері, олардың құрамы мен құрылымы.Компанияның өндірістік запастары.

3.Компанияның айналым капиталындағы тиімді қажеттілікті анықтау және осы қажеттілікті анықтайтын факторлар.

4.Айналым қаражаттарының құрылу әдістері.

 

Тест тапсырмалары

1. Айналым қорының қалыптасу көздері:

A)Қосымша тартылған көздерден.

B) Резервтік қор көздерінен

C) Валюта қорынан.

D) Заемдық немесе қарыздық көздерден.

E) Баға өсмі айырмасынан.

F) Меншікті капитал көздерінен.

G) Салықтардан.

H) Амортизациялық төлемдер көздерінен.

 

2. Өндірістік циклды сипаттайтын уақыт:

A) сатып алушыға келу уақыты

B) берілгендерді өңдеу

C) өндіріске дайынду

D) өңделетін бұйым жұмыс орнында жатуы

E) қоймадағы запас

F) бұйымның жаппай өндірісте кідіріс жағдайына запас түрінде болу уақыты

G) қабылдау, түсіру

H) тікелей өңдеу процесі

 

3.Өндірістің айналым қорларының элементтері:                                                                                               А.Есеп айырысу қаражаты.                                                                                                                                   В.Заемдық немесе қарыздық көздерден.                                                                                                   С.Болашақтағы мерзім шығындары.                                                                                                                        Д.Өндіріс қалдықтары (запастар).                                                                                                                       Е.Дебиторлық берешек.                                                                                                                                                 F.Ақшалай қаражаттар.                                                                                                                                     G.Аяқталмаған өндіріс.                                                                                                                       H.Мөлшерленбейтін айналым капиталы.

 

4. Айналым қорының қалыптасу көздері.

А) Резервтік қор көздерінен.

В) Меншікті капитал көздерінен.

С) Заемдық немесе қарыздық көздерден.

D) Қосымша тартылған көзднрден.

Е) Баға өсімі айырмасынан.                  F) Амортизациялық төлемдер коздерінен.

G) Валюта қорынан. H)Салықтардан.

 

5.Кез-келген кәсіпорын қызмет түрлерінен кіріс алуы мүмкін:
A)Баға өсімінен
B)Төтенше қызмет түрлерінен
C)Кәсіпорынның қысқаруынан
D)Жәрдемақылардың өсуінен
E)Сату көлемінің ұлғаюынан
F)Жалақы шығындарының азаюынан
G)Негізгі(операциялық)
H)Негізгі емес(қаржылық немесе инвестициялық)

 

6. Салу тәуекелі шамалы айналым қаражаты

А) жатып қалған өндірістік запастар

В) даяр өнім мен тауардың қалдығы

С) өндірістік запас

D) дебиторлық берешек

E) ақша қорлары

F) сұранысқа ие емес даяр өнім мен тауар

G) арзан бағалы және тозғыш зат

H) Қысқы мерзімді қаржылықсалымдар

 

7.Айналым капиталының айналымдылығын бағалау үшін көрсеткіштері:

А) тура айналымдылық коэффициенті (айналым саны)

В) аяқталмаған өндірісті нормалау

С) Айналым қаражатының нормасы

D) өндірістік цикл

E) өндіріске шығындар

F) айналым капиталының күнмен есептелетін айналымдылығы

G) шығынның үдеу коэффициенті

H) кері айналымдылық коэффициенті

8. Материалдық-мүліктің  белгі бойынша айналым капиталының құрамы

А) қайта сатуға арналған тауар, ақшалай қаражат және есептердегі қаражат

В) материал

С) көтерме саудаға арналған тауар

D) шикізат

E) кәсіпорын қоймасындағы даяр өнім

F) еңбек заттары

G) жылжымайтын мүлік

H) отын,энергетик

 

9. Айналым капиталы жоспарлау,есептеу және талдау практикасында келесі белгілер бойынша топтастырылады:                                                                                                      A)нормаланатын айналым қаражатына байланысты                                                           В)капиталды салу тәуекелінің  дәрежесіне және материалдық-мүліктік маңызына байланысты                                                                                                         С)өтімділікке байланысты                                                                                                                       D)қаржы айналым қаражатына байланысты                                                                                                                              Е)өндіріс процесіндегі фукционалдық рөліне және бақылау,жоспарлау және баскару практикасына байланысты                                                                  F)меншікті айналым қаражатына байланысты                                                            G)материалдық-мүліктік маңызына байланысты                                                                   H)айналым капитал қалыптасатын көзге және өтімділікке байланысты

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5-ТАҚЫРЫП.Корпорация өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығындары және оларды қаржыландыру

 

1.Өнімді өндіру мен өткізу шығындары және корпорацияның басқада                                 шығыстары

2.Өнімнің өзіндік құнының құрамы және оны анықтау

 

1.Өнімді өндіру мен өткізу шығындарының мәні және жіктелуі. Рыноктың экономикаға көшу кезінде кәсіпорындардың экономикалық және құқықтық жауапкершіліктері артады, сөйтіп шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық тұрақтылығы мен бәсекелестік қабілеттілігінің жоғары болуының маңыздылығына зор көңіл бөлінеді. Сондықтан кәсіпорындардың негізгі мақсаты-пайданы максимизациялау, өндірстің тиімдлігін көтеру, өзін-өзі қаржыландыруды және өзін-өзі өтеуді қамтамасыз ету болып табылады. Өнімді өндіру және өткізу шығындарын аса тиімді басқармайынша жоғарыдағы көрсетілген мақсаттарға жету мүмкін емес.

Сонғы жылдары шикізат, материал, отын, энергияның қымбаттауына, несие проценттернің жоғары болуы, жарнама, маркетингтік шығындардың өсуіне байланысты өндірістік шығындардың өсуі байқалады. Рыногтық жағдай өнімді өндіру және өткізу шығындарын басқаруды жетілдіру, экономикамыздың ерекшеліктерін ескере отырып шетел тәжіриебесін қолдануды, халықаралық стандарттарға жақындауды талап етеді. Сөйтіп кәсіпорындар бәсеелестікке төтеп береді және пайданы молайту, шығындарды төмендету арқылы рентабельді жұмыс істеуді қамтамасыз етеді.

Кәсіпорын өндіріс процесінде экономикалық мазмұны мен мәні, мақсатына байланысты әр түрлі шығындарды жұмсайды. Олар өнімді өндіру, өткізу шығындары, өндірісті жетілдіру мен кеңейтуге байланысты болатын шығындар, жұмысшылардың әр түрлі әлеуметтік-экономикалық қажетіліктерін қанағаттандыруға қарастырылған шығындар және тағы басқалары. Өнімді өндіру, өткізу шығындары өнімнің өзіндік құнының формасын қабылдайды.

Өнімнің өзіндік құны дегеніміз – өндіріс процесі кезінде қолданылатын табиғи ресурстар, шикізат, материалдар, отын, энергия, негізгі қорлар, енбек ресурстары, басқа да өнімді өндіру мен өткізу шығындарының ақшалай көрсеткіші болып табылады. Олардың орны өнімді өткізуден түскен қаржылардың есебінен өндірістің әр циклінде толтырылып тұрады.

Шығындар дегеніміз – өнімді өндіру, өткізу шығындарының, сауда делдалдарының қызметтеріне байланысты шығындардың, басқа да өндірстік емес іс-әрекеттерді қаржыландыруға байланысты болатын шығындар  жиынтығының ақшалай формадағы көрінісі.Жоспарлау, есеп жүргізу және калькуляциялау мақсатында шығындар келесідей жіктеледі.

-түрі бойынша – негізгі және қосалқы; өндіріс

-өнім түрі бойынша – бөлек бұйымдар, біртекті бұйымдардың тобы, тапсырыс, қайта жасалған өнім, жұмыс, қызмет;

-шығындардың пайда болу орнына байланысты – бөлімдегі, өндірістегі, цехтағы, шаруашылық есеп беру бөлмшесі;

-құрамы мен экономикалық мазмұны бойынша – шығындар баптары мен шығындар элементтері;

-өнімнің өзіндік құнына шығындарды жатқызу әдістері бойынша – тікелей және жанама;

-өндіріске қатысу дәрежесіне байланысты – негізгі және үстеме;

-өндіріс көлемнің өзгеруіне қатысты тәуелдлігіне байланысты – пропорционалды және пропорционалды емес;

-өнімнің өзіндік құнына қарастырууақытысына байланысты –  ағымдағы шығындар, болашақ кезеңдердің шығындары және алдағы шығындары;

-шығындардың біртетілік дәрежесіне байланысты – элементті және кешендік;

Тәжірибе жүзінде шығындарды мақсатты басқару оларды элементтер мен баптарға жіктеу арқылы жүргізіледі.

Шығындарды экономикалық элементтер арқылы топтастыру барлық шығарылған өнім түрлеріне смета құру үшін, өзіндік құнның төмендеуін жоспарлау үшін, шығындардың құрылымын анықтау үшін, айналыс құралдарын мөлшерлеу үшін қолданылады. Мұның тағы бір ерекшелігі – шығындардың пайда болу орны, есепке алынбайды және шығындар экономикалық мазмұны бойынша түрлерге бөлінеді.

Өнеркәсіптің барлық салаларында өнімді өндіру, өткізу шығындары келесідей экономикалық элементтерге бөлінеді:

-материалдық шығындар;

-еңбекақы шығындары;

-сақтандыру шығындары;

-негізгі қорлардың тозу құнын есептеу шығындары;

-басқа да шығындар.

Өндірілген өнімнің бір данасына кеткен шығындарды есептеу барысында экономикалық элементтер бойынша топталған шығындар қолданылмайды. Өйткені көптеген шығындарды өнімнің түрлеріне жатқызу мүмкін емес. Өнімнің бір данасына кеткен шығындарды есептеу барысында шығындарды баптар бойынша топтастыру қолданылады. Шығындарды баптар бойынша топтастыру кезінде шығындардың пайда болу орны мен мақсаты жұмсалуына байланысты түрлерге бөлу қолданылады. Мұндай топтастыру өнімнің әр түріне бөлек өзіндік құнды есептеу барысында қолданылады. Сол сияқты, ол өндірістің цехтары мен бөлмдерінде пайда болатын шығындарға есеп жүргізу және жоспарлау кезнде пайдаланылады.

Өнімді өндіру, өткізу шығындарының баптары, олардың құрамы мен құрылымы, есептеу тәсілдері мен әдістер өндріс түрлеріне байланысты әр салада әр түрлі есептелінеді. Шығындарды жоспарлау және калькуляциялау кезінде өнімнің пайда болған саласында қолданылатын әдістемелік нұсқаулар арқылы шығындарды анықтайды. Бухалтерлік есеп стандартына сай өнімді өндіру, өткізу шығындарын баптар бойынша топтастырылған кезде олар төмен көрсетілген элементтерге бөлінеді:

1.Материалдар.

2.Еңбекақы.

3.Сақтандыру төлемдері.

4.Үстеме шығындары.

1.«Материалдар» шығындар бабында мыналар көрсетіледі:

– шығарылған өнімнің құрамына кіретін негізгі материалдар. Олар өнімді өндіру кезінде ең қажетті элементтердің бірі болып табылады. Бұл шығындар бабыны тасымалдау шығындарыда кіргізіледі;

-өнімді өндіруге қажетті сатып алынатын материалдар. Бұл материалдар қолайлы технологиялық процесті қамтамасыз ету мен өнімді сақтау үшін, шаруашылық және өндірстік қажеттіліктерді қарастыру мақсатында қолданылады (құралдарға және негізгі қорға кірмейтін басқа да еңбек құралдарына жіктемелер, бақылау жүргізу, жөндеу).

– табиғи шиізат ( шаруашылық су жүйесі қолдануға байланысты төлемдер, табиғи шиізат ресурстарын барлауға, қорғауға, пайдалануды ұйымдастыруға қажетті мамандандырылған ұйымдарға төлейтін төлемдер), мамандандырылаған ұйымдар тарпынан жүргізілетін жерді қайта өңдеу шығындары;

– жартылай дайын өнім, өнімді өндіруге байланысты қосымша жұмыстар қарастыру;

– орталық қоймаға дейін қорларды жеткзуге байланысты басқа тұлғалардың атқаратын талдау қызметтері( шизаттарды , материалдарды , жартылай дайын өнімді қоймаға жеткізуге байланысты шығындар).

– технологиялық мақсатта жұмсалатын отын. Ол кәсіпорынның ішнде өндірілу немесе сырттан алып келіну де мүмкін.

Өнімнің өзіндік құныныа кіретін материалдық шығындарды қатарынан қайтарылмалы қалдқтардың құны алып тасталынады. Қайтарылмалы қалдықтар дегенміз – шиізат пен материалдарды дайын өнімге айналу барысында пайда болатын материалдармен шикізаттардың қалдықтары болып табылады. Олар өздерінің тұтынушылық қасиетін физикалық және химиялық , жартылай немесе толық түрде жоғалтады.

2.«Еңбекақы» шығындар бабында негізгі өндірісте жұмыс істейтін жұмысшыларға төленетін еңбекақы, белгілі бір өндірістік нәтижелерге жетуге байланысты сыйлықтар, ынталандырушы және орнын толтыру төлемдері кіреді. Сол сияқты, бұл бапқа бағалардың көтерілуіне байланысты және табыстың индекстелуіне сәйкес оның орнын толтыру шығындары, бала көтеруіне байланысты әйелдерге берілетін төлемдер негізгі өндірісте жұмыс істейтін, бірақ кәсіпорынның жұмысшылар штатынан тыс тұлғалардың еңбекақысын төлеуге байланысты шығындар кіреді.

Еңбекақы шығындарына мыналар кіреді:

– нақты жұмсалған жұмыстар ұшн еңбекақы төлемдері. Ол субъектінің еңбеақыны төлеу жүйесін таңдауына байланысты тарифтік мөлшерлеме немесе қызметкерлік айлық түрінде төленуі мүмкін.

– ынталандыру сипатындағы төлемдер: өндірістік нәтижелер бойынша сыйлықтар, жыл соңындағы өндірістік жетістіктерге байланысты берілетін сыйлықтар, тарифтік мөлшерлемеге қосылатын ақшалай қаражаттар;

– жұмыс тәртібіне және еңбекақы жағдайларына байланысты орнын толтыру шығындары: түнгі уақытта жұмыс істегені үшін,қосымша жұмыс, көп сменалық жұмыс, бірнеше кәсіп түрлерімен айналысқаны үшін, қызмет көрсету көлемін кеңейтені және денсаулыққа зиян еңбек орнында жұмыс істегені үшінтөлем түріне беріледі

– заңда қарастырылған жұмыс істемейтн күндерге берілетін төлемдер;

– демалыс күндері және демалысты қолданбаған күндерге жұмысшыларға берілетін төлемдер.

– зандарға сәйкес, бр ұйымда көп жыл жұмыс істеген жұмысшыларға төленетін төлемдер;

– еңбек қабілеттілігін уақытша жоғалтқан жұмысшыларға төлентін төлемдер.

3.«Сақтандыру» төлемдері бабына заңдарға сәйкес зейнетақы қорына және әлеуметтік сақтандыруға төленетін төлемдер кіреді.

4.«Үстеме» шығындары – өндірісті басқаруға және өндіріске қызмет көрсетуге байланысты шығындардың жиынтығы болып табылады. Әр цехтың шығындары сол цехта өндірілген өнімнің өзіндік құнына қосылады. Бұл шығындардың жалпы сипаттамалары:

– олар кешендік сипатта болады, яғни бұл бап шығындардың экономикалық элементтерінің барлық жиынтығынан тұрады;

– екі немесе одан да көп өнімді өндіру барысында бұл шығындар тікелей өнімнің құнына кірмейді, ол дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс құнына жанама түрде енгізіледі.

Жоғарыда аталған шығындар баптарының жиынтығы өнімді өндіру, өткізу шығындардың толық өзіндік құнын құрайды.Жеке өндірілген өнім түрлерінің өзіндк құнға жатқызу тәсіліне байланысты тікелей және жанама болып бөлінеді.

Тікелей шығындар дегеніміз – жеке өнімдер түрін өндірген кезде өндірілген өнімнің өзіндік құнына бөгетсіз, тікелей жатқызылатын шығындар. Мысалы, шикізаттар мен негізгі материалдар, тағы сол сияқтылар.

Жанама шығындар – жеке бір өнімнің шығындарына жатқызылмайды, өйткені олар кәсіпорынныңжалпы іс-әрекетімен байланысты болады. Барлық өндірілген өнім арасында шартты түрде пропорционалды бөлінеді. Мысалы, негізгі өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы.Өндіріс процесіне қатысу дәрежесіне байланысты шығындар және үстеме болып бөлінеді. Негізгі шығындар өндіріс процесімен тікелей байланысты, ал үстеме шығындар өндірсті басқарумен байланысты.Өндіріс көлемінің өзгеруіне қатысты тәуелділігіне байланысты шығындар пропорционалды және пропорционалды емес болып бөлінеді.

Пропорционалды шығындар қатарына өндіріс көлемінің ұлғаюына байланысты өсетін шығындарды жатқызамыз. Мысалы, шикізат, негізгі материалдар, отын шығындары, технологиялық мақсатта қолданылатын энергия, тағы басқада шығындар.

Пропорционалды емес шығындар өндіріс көлемі азайған немесе көбейген кезде айтарлықтай өзгермейтін шығындар. Мысалы, жарықтандыру, отын шығындары, құрылыстар мен ғимараттардың тозу құны.

Шығынға жатқызылу уақытысына байланысты ағымдағы, болашақ кезеңнің шығындары және алдағы шығындар.

Ағымдағы шығындар дегеніміз – есептік кезеңде пайда болатын және сол есептік кезеңде өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар. Болашақ кезеңнің шығындары есептік кезеңде пайда болады, бірақ өндірілген өнімнің өзіндік құнына біртіндеп келесі кезеңдерге жатқызылады. Алдағы кезеңнің шығындары өндірілген өнімнің ағымдағы шығындарына жатқызылады, бірақ сол шығындардың өздер кейінірек пайда болады. Мұндай әдістің негізгі себебі шығындарды өзіндік құнға бірқалыпты жіберу болып табылады. Мысалы, жұмысшылардың демалыстарын төлеуге арналған резервтер, құрылғыларға жөндеу жүргізуге байланысты резервтер, тағы басқалары.

Шығындардың біртектілік дәрежесіне байланысты элементтік және кешендік болып бөлінеді.

Кешендік шығындар дегеніміз – көп элементті баптардан тұратын шығындарды айтамыз. Мұнда өндірістік, шаруашылық, коммерциялық және басқа да шығындар қамтылады. Шығындарды осындай тәсілмен бөлу өнімнің жаңа түрлерінің өзіндік құнын есептеу кезінде пайдаланылады.

2.Өнімнің өзіндік құнына кіретін өнімді (жұмысты, қызметті) өндіру, өткізу шығындарының құрамы, өндіріс процесінде пайдаланылған табиғи ресурстардың, материалдардың, отынның, энергияның, негізгі қорлардың, еңбек ресурстарының тағы басқа өнімді өндіру мен өткізу шығындар жиынтығының ақшалай көрінісі болып табылады. Бұл шығындар өндірістік өзіндік құнды қалыптастырады, яғни олар өндіріс өнімнің толық өзіндік құнын құрайды. Өнімнің өзіндік құнына мыналар кіреді:

– өндірісті менгеруге және дайындауға байланысты шығындар;

– өнімді өндіруге байланысты тікелей шығындар;

– еңбекақыны төлеуге байланысты шығындар;

– табиғи шикізатты пайдалануға байланысты шығындар;

– өнім сапасын арттырумен, технологияны жетілдірумен және өндірісті ұйымдастырумен байланысты жинақтық сипаттағы шығындар;

-өндіріс процесіне қызмет көрсетуге (ағымдағы, орта және қаржылық жөндеу) байланысты шығындар;

– еңбек күшін жинауға және ұйымдастыруға кеткен шығындар;

– табиғат қорын пайдалануға және қалпында ұстауға байланысты шығындар;

– мамандарды даярлау мен қайта даярлау шығындары;

– жұмысшыларды тұрғылықты жерінен жұмыс орнына дейін алып баруға байланысты тасымалдау шығындары;

– еңбек туралы заңдарға сәйкес төлемдер;

– сақтандыруға арналған төлемдер;

– кәсіпорынның мүліктерін, жұмысшылардың өмірін сақтандыруға байланысты төлемдер;

– қысқа мерзімді банк несиелері бойынша өсімді төлеу;

– кепілдемелік қызмет көрсету шығындары;

– өнімді өткізу (қаптау, сақтау, тасымалдау) шығындары;

– материалдық және материалдық емес активтер бойынша тозу құны;

– ақаулар бойынша шығындар.

Бұл шығындардың көлемі өнімді өндіруге қажетті ресурстардың бағасына, оларды пайдалану технологиясына тәуелді.Өндіріс ресурстарының бағасы кәсіпорынның іс-әрекетіне байланысты емес. Ол нарықта қалыптасқан сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде анықталады. Осылайша, өндіріс шығындарының құрылуының технологиялық тұрғылары кәсіпорын үшін өте маңызды болып келеді. Ол бір жағынан тартылған ресурстардың санын, ал екінші жағынан сапалық қасиеттерін есепке алады. Кәсіпорын тек технологиялық жағынан тиімді ғана емес, сол сияқты экономикалық жағынан да тиімді әдістерді анықтап қолдануға тырысады.Пайда болу орнына байланысты кәсіпорын шығындары цехтық, өндірістік және толық өзіндік құн болып бөлінеді.Цехтық өзіндік құн – цехтың өнімді өндіруге байланысты барлық шығындардың жиынтығы болып табылады.Өндірістік өзіндік құн – өндірістік және басқару шығындарының (кәсіпорынды басқаратын менеджерлердің жалақысы) жиынтығы болып табылады. Мұнда өндірістік емес шығындар да қарастырылады (материалдық құндылықтардың құртылуы, ақаулардан жоғалту).Толық өзіндік құн өнімді өндіру мен өткізу шығындарынан тұрады (басқа жақтан сатып алынған ыдыстың өзіндік құны, өнімді өткізумен айналысатын ұйымдарға келісім-шарт бойынша төлемдер).Мақсатына байланысты (жоспарлау, талдау, басқару т.с.с.) өзіндік құнның келесі түрлері анықталады: жалпы өзіндік құн, тауардың немесе өткізілген өнімнің өзіндік құны, салыстырмалы өнімнің өзіндік құны, өнімнің бір данасының өзіндік құны т.с.с. Өзіндік құн жоспарлы, есептік және нақты болып бөлінеді.

Жоспарлы өзіндік құн шығындардың максималды рұқсат етілетін көлемін көрсетеді. Мұнда тек техника мен өндірісті ұйымдастырудың белгілі бір денгейіне тән кәсіпорынға қажетті шығындарды қарастырады. Жоспарлық өзіндік құнды есептеу кезінде еңбек шығындарының, материал, энергия шығындарының  және негізгі капиталдың белсенді бөлігін пайдаланудағы прогрессивті жоспарлар нормасы қолданылады.Есептік өзіндік құн өніріске ғылыми-техникалық жаңалықты енгізу барысындағы техникалық және экономикалық есептеулер жүргізу қолданылады.Нақты өзіндік құн өнімді өндіру мен өткізу шығындарының нақты сомасын көрсетеді. Өндіріс процесі жақсы дамыған кәсіпорында ағымдағы өзіндік құн жоспарлы өзіндік құннан төмен болуы керек. Материалдық және еңбек шығындарының  негізгі капиталын тиімді пайдалану үшін экономика тәртібі құрылады. Есептік өзіндік құн жоспарлы өзіндік құннан жоғары болуы кәсіпорын жұмысының нашарлауы кезінде байқалады.Жоғары айтылғандарды есепке ала отырып шығындарды өзіндік құнға жатқызудың келесідей негізгі қағидаларын атап шығуға болады.

Экономиканың барлық салаларындағы өзіндік құнды есептеу және өзіндік құнның құрамын анықтау әдісі өнімді өндіру мен өткізу шығындарының құрамы атты ереженің әдістемелік нұсқауларына сай жүргізілуі керек. Егерде бұл әдістер басқа ведмоствалық нормативтік актілерге қайшы келсе, онда бұл әдістер шығындар құрамы туралы ережеге сай жүргізілуі тиіс.Шығындардың өндірістік мақсатта бағытталуы. Бұл қағиданың барлық маңыздылығын біле отырып, көптеген кәсіпорындар әлеуметтік, мәдени шаралардың шығындарын өнімді өндіру шығындарына аударады.Шығындардың өндіріс іс-әрекетіне тиістілігі. Бұл қағида бойынша, өнірістң барлық шығындары кәсіпорын мүддесіне жасалуы тиіс. Егер де кәсіпорын өндірістік сипатта шығын жасаса, бірақ бұл шығын басқа мекемеге тән болса, онда бұл шығындарды осы кәсіпорынның өзіндік құнына жатқызу тиіс емес.Салық салу мақсатында шығындарға түзетулер енгізу.Шығындар ағымдағы және ұзақ мерзімді деп бөлнеді. Мұндай бөлу өнімнің өзніндік құнын анықтаудағы алғы шарттардың бірі болып табылады.Шығындардың өзіндік құнға жатқызудың төлем факторінен тәуелсіздігі. Бұл қағидаға сәйкес, өткізлген өнім үшін келген төлемнің түсу уақытысына қарамастан, өнімді өндіру мен өткізу шығындарын өзіндік құнға пайда болған уақытында жатқызу керек.

Басқаша айтқанда, өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде төлем факторына қарағанда тауар факторының маңызы зор.Шығындарды құжаттау қағидасы. Өнімнің өзіндік құнына шығындарды құжатсыз немесе дұрыс толтырылмаған құжаттар бойынша жүргізілмейді. Өнімнің өзіндік құнына тек ережеде еөрсетілген шығындар ғана жатқызылады.

Өнімді өткізу мен өндіру шығындарын басқару және жоспарлау. Кәсіпорын үлкен жнтістіктерге жету үшін өнімді өндіру мен өткізу шығындарын басқару керек. Бұл кәсіпорын үшін ең күрделі және аумақтық процесс. Өнімді өндіру мен өткізу шығындарын басқару ол барлық өндірістік процестерді қамтиды. Яғни, өнімді өндіру мен өткізу шығындарын басқару кәсіпорынды басқарудың маңызды бір элементі болып табылады.

Өнімнің өзіндік құнын басқару дегеніміз – барлық өндіріс пен өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнын қалыптастыру, өнімнің өзіндік құнын төмендету тәсілдерін бақылау және оның төмендету жолдарын анықтау.Өнімнің өзіндік құнын басқарудың негізі элементі мыналар:

– болжау, жоспарлау, шығындарды мөлшерлеу, калькуляциялау, есеп беру, талдау бақылау.

Корпорацияда өндірілетін барлық өнімнің өзіндік құнын анықтау барысында өндіріс шығындарының сметасы құрастырылады. Ол арқылы өндіріс шығындарының экономикалық элементтері бойынша барлық өндіріс шығындарының жиынтығын анықтауға болады. Өндіріс шығындарының сметасында өнімді өндіру мен өткізуге қажетті негізгі және көмекші өндірістің барлық шығындары кіргізіледі. Бұл сметаға кәсіпорындардағы тауарлар мен жалпы өнімнің құрамына кірмейтін өз кәсіпорнына немесе басқа да кәсіпорындарға көрсететін өндірістік емес сипаттағы қызметтердің (құрылыс, күрдел жөндеу т.с.с.) шығындары да жатқызылады.

Өнімнің жеке түрлері бойынша өзіндік құн калькуляциялау арқылы анықталады.Калькуляцияның келесідей түрлері бар: жоспарлы, жобалық-сметалық, есептік.Жоспарлы калькуляция – бір дана өнімді өндіру үшн кететін шығындарды баптар бойынша есептеу. Ол өнімнің барлық түрлеріне есептелінеді. Есептеу барысында еңбек және өндіріс құралдары шығындарының прогрессивті мөлшері қолданылады. Бұл мөлшерлер өндірісті басқару тәжірибесінде өндріс шығындарының төмендету жолдарын және өзіндік құнды төмендету арқылы пайданы молайту тәсілдерін анықтау мақсатындағы салыстыру эталоны ретінде қолданылады.

Жобалық-сметалық калькуляциялау өнімнің қайтадан игерілетн түрлеріне немесе жоспарда қарастырылған өнімнің өзіндік құнын есептеу кезінде пайдаланылады.

Есептік калькуляциялау кәсіпорынның бухалтерлік қызметтері арқылы құрастырылады. Ол шығындардың нақты денгейін көрсетеді. Есептік калькуляциялау есептік жылдағы мәліметтерді жоспарлы жылмен салыстыру үшін, өндірістегі әр түрлі ресурстардың тиімді пайдалануына қаржылық бақылау жасау үшін қолданылады.

Шығындар баптарының құрамы мен құрылымы өндірістің салалық ерекшеліктеріне және қолданылатын бухалтерлік есептердің әдістеріне сәйкес жасалады.

Калькуляциялау кезінде өнімнің шығындары өнімнің стандартты немесе техникалық жағдайына сәйкес бірлікпен анықталады. Ол өнімнің натуралды түріндегі мөлшерін анықтау үшін қолданылады. (т, кг, см,т.с.с.)

Өндірілетін өнімнің сипатына, өндіріс технологиясына және ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты кальуляциялаудың әр түрлі әдістер қолданылады. Осы әдістердің бірі нормативті әдіс болып табылады. Бұл әдс өзінің әмбебап қасиетіне байланысты ұлттық шаруашылықтың кез келген саласында қолданыла береді. Ол өнімнің бір данасының шығындарының прогрессивті мөлшерне негізделген (материалдар және еңбекақы шығындарының мөлшері, т.с.с.)

Нормативті әдістің басқа әдістерге қарағанда мынадай артықшылықтары бар;

-ұлттық шаруашылықтың кез келген саласында қолданылу мүмкіндігі бар;

-қолданудың жеңілдігі;

-материалдық, қаржылық және еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға мүміндік береді.

Өндіріс шығындарын басқарудағы маңызды элементтердің бірі жоспалау болып табылады. Шығындарды жоспарлаудың негізгі мақсаты – шығындардың көлемін және оның төмендету жолдарын анықтау.Шығындарды басқарудың келсі бір маңызды элементі шығындар есебі және алькуляциялау болып табылады. Оның негізіг мақсаты- өндірістік іс әрекетін бақылау және оны жүзеге асыру үшін шығындарды басқару.

Өнімнің өзіндік құнының есебі және калькуляциялаудың негізгі міндеттері:

-жедел басқаруға қажетті кәсіпорын іс әреетінің нәтижесі мен процесі туралы нақты және толық ақпаратты құру.Бұл ақпараттар салық және банк ұйымдары үшін, инвесторлар сатып алушылар жабдықтаушылар, кредиторлар, қаржылық ұйымдар үшін қажет;

-өнімді өндіруге кеткен шығындардың есебі мен материал, шикізат, ресурстардың пайдалануын бақылау.

Экономикалық талдау шығындарды басқару элементтерінің бірі болып табылады. Ол қалған элементтермен өте тығыз байланысты. Экономикалық талдау жоспар, болжам ақпараттық есеп негізінде қалыптасады. Талдаудың негізгі мақсаты өндірістік ресурстардыпайдаланудың тиімділігін анықтау, өнімді өндіру мен өткізу шығындарын төмендету және табыстылықты қамтамасыз ету болып табылады. Талдаудың нәтижелері арқылы кәсіпорын басқармасы шешім қабылдайды.

Өнімді өндіру мен өткізу шығындарын талдаудың негізгі міндеттері:

-өзіндік құнның негізгі көрсеткіштері бойынша жоспардың орындалуын қамтамасыз ету және динамикасын бағалау;

-жоспардың орындалуына және динамика көрсеткіштеріне әсер ететін факторларды анықтау;

-өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдарын анықтау және шоғырландыру.

Ағымдағы жылдың шығындар деңгейінің талдауы арқылы жоспарлы жылдың шығындары анықталады. Осылайша өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдары анықталады да, олар ағымдағы және перспективалық жоспарды құруда қолданылады.Өнімнің өзіндік құнын тиімді басқаруды өндірістегі шығындар денгейіне қатаң бақылаусыз жүргізу мүмкін емес. Бақылау – қойылған мақсаттардың жүзеге асуын қадағалайтын және ауытқуларды анықтап оны жоюға бағытталған шығындарды бақылау: шығындардың пайда болу орнына, шығындардың орталығында және жауапкершіліктердің орталығында жүзеге асырылады.

Өзіндік құнды жоспарлаудың негізгі мақсаты – материалдық, еңбек, табиғат, қаржы ресурстарын тиімді пайдалану арқылы кәсіпорынның табыстылығы мен рентабельдігінің өсуін қамтамасыз ету.Өнімнің өзіндік құнының төмендеуін жоспарлау. Өндрістік кәсіпорындағы өнімнің өзіндік құнының төмендеуін жоспарлау  сол кәсіпорында шығарылатын өнімі түріне байланысты болып келеді. Осыған байланысты мыналар есептелінеді.:

-салыстырмалы тауарлы өнімнің өзіндік құнын төмендету;

-тауарлы өнімнің бір тенгесіне шаққандағы шығындарды төмендету;

-техникалық және экономикалық факторлар бойынша өнімнің өзінді құнын төмендету.

Салыстырмалы тауарлы өнімге бір кәсіпорындағы есептік жылда шығарылған өнімнің барлық түрлері жатады. Салыстырмалы өнімнің барлық түрлернің өзіндік құнының төмендеуін анықтау үшін шығарылуға белгіленген тауарлардың есептік жыл ішіндегі жоспарлы және нақты өзіндік құнын есептейміз. Есептеп, табылған екі нәтижелі көрсеткіштердің айырмасы өзндік құнды төмендетуден түскен үнемді білдіреді. Ал, айырманың есептік жылдағы өзіндік құн бойынша салыстырмалы өнімнің көлеміне қатынасы өзндік құнның төмендету процентін білдіреді. Мысалы, есептік жылдың орташа өзіндік құны бойынша жоспарлы жылда өндірілетін салыстырмалы өнім – 19 млрд. Теңге болса, өзіндік құнның төмендеуінен түскен үнем – 1 млрд. Теңге, төмендету проценті – 5%-ке тең болады.Егер өндірілген өнім ассортименті өте көп болса, шығындарды төмендету өнімнің бір тенгеге шаққандағы шығындар арқылы есептелінеді. Өндірілген өнімнің бір теңгесіне шаққандағы шығындар өзіндік құн бойынша тауарлы өнім көлемінің көтерме баға бойынша тауар көлемінің қатынасына тең.

Тауарлы өнімнің бр тенгесіне шаққандағы шығындарды төмендету проценті (Штө) мына формуламен анықталады.

Штө= (Ше-Шж)х 100% / Шж

мұндағы:

Ше – есептік жылдағы тауарлы өнмнің бір теңгесіне шаққандағы шығындар сомасы;

Шж – жоспарлы жылдағы тауарлы өнімнің бір теңгесіне шаққандағы шығындар сомасы.

Жоспарлы жылдағы өндірілген өнімнің өзіндік құнының төмендеуінен пайда болған үнем келесі факторлар бойынша есептелінеді:

-өндірістің техника денгейінің жоғарылауы;

-еңбек пен өндіріс процестерін ұйымдастыру деңгейін көтеру;

-өндірістің құрлымы мен көлемін өзгерту;

-табиғат ресурстарын  тиімді  пайдалану;

-өндірісті жоғалту.

Жеке факторлар бойынша материалдық шығындардың үнемдеу келесі бағытты жүреді.Материалдық шығындардың  төмендеуі есебінен болатын үнем  (Үм) мына формуламен  аңыкталды:

Үм = (Өкмш хБмр – Өбмш хӨс)

Мұндағы : Өбмш – белгіленген іс-шараларды қолданбағанға дейінгі өнімнің бір данасына шаққандағы материалдық шығындардың  мөлшері;

Өкмш – белгіленген іс – шараларды қолданғаннан  кейінгі  өнімнің бір данасына шаққандағы  материалдық  шығындардың нормасы

Бмр – материалдық ресурстардың бір данасының  бағасы;

Өс – белгіленген  іс – шараларды  жасағаннан кейінгі  уақыттан жоспарлы  жылдың  соңына  дейінгі өндірлген өнімдердің  сомасы.

Өнім  бірлігіне  еңбек  сыйымдылығын  төмендету есебінен еңбекақы шығындарын  (Еш)  төмендету келесідей  формуламен анықталады:

Еш=(ЕбсхЖбос-ЕксхЖкос)х(1+Еоп/100)х(1+Сот/100)хӨс,                                                                                                                                                                                            мұндағы: Ебс – белгіленген іс-әрекеттерді жасағаннан кейінгі өнім бірлігінің       еңбек сыйымдылығы;

Жбос – белгіленген с-әрекеттерді жасағанға дейінгі жұмысшының орташа мөлшерлік салымы;

Жкос  – белгіленген іс-әрекеттерді жасағаннан кейінгі  жұмысшының   орташа мөлшерлік салымы;

Еоп – қосымша еңбекақының орташа процент

Сот – сақтандыруға арналған төлемдердің орташа мөлшері;

Өс – белгіленген іс-әрекеттерді жасағаннан кейінгі жоспарлы      жылдың соңына дейнгі өндірілген өнімдернің сомасы.

 

Бақылау сұрақтары:

1.Корпорация шығындарының экономикалық жіктелуі.

2.Баптары мен элементтер бойынша өнім, жұмыс, қызмет көрсетулердің өз құнының құрылымы.

3.Өзіндік құнның құрамы мен құрылымының салалық ерекшеліктері.

4.Шығындар деңгейінің көрсеткіштері, төмендету жолдары мен резервтері.

5.Өнімді өндіріп өткізу шығындарының сметасы.

6.Тауарды өндіріс пен өткізілетін өнім шығындарын жоспарлау.

Тест тапсырмалары

1.Ағымдағы шығынды жоспарлау процесінде ескерілетін факторлар:

A) өндірістік

B) баға фактура

C) оның номенклатурасы мен ассортиментінің ауытқуы

D) өндірістің және өнім сату көлемінің өзгеруі

E) негізгі

F) материалдық

G) негізгі емес

H) өндіріс көлемін белгілеу

 

2.Өндіріспен және таратумен байланысты шығыстар:

A) материалдық шығыстар

B) өндірістік

C) комбинирленген

D) амортизациялық аударымдар

E) еңбек ақы төлеу шығыстары

F) ағымдық және капиталды

G) бюджеттен тыс

H) болашақ кезең шығыстары

 

3.Тұрақты шығын есептеледі:

A) N= ▲K / ▲Z
B) ▲Z= K / ▲N
C) Zс = Zпайдасыз + Zпайдалы
D) N = ▲Z / ▲K

E) Zс=Zпайдалы + Zпайдасыз

F) К = ▲N – ▲Z
G) К = ▲N /▲Z

H) Zпайдалы + Zпайдасыз = Zс

 

4.Жиынтық бюджет шығыны:                                                                                                                                 А).Өзге бюджет шығыны.                                                                                                                                   В.)Материалдық емес бюджет шығыны,отын мен энергияны тұтыну бюджеті.

С)Республикалық бюждет.                                                                                                                   D)Нақтыланған және шоғырланған бюджет.                                                                                                   Е)Өндірістің және өнім сатудың жиынтық бюджеті, материалдық шығын бюджеті.                                                                                                                        F)Жергілікті бюджет.                                                                                                                                        G)Бюджет жүйесіне төленетін төлемнің жоспар кестесі, бюджеттен тыс  төленетін жарнаның жоспар кестесінің бюджеті.                                                                                                                                          H)Отын және энергия тұтыну бюджеті, еңбекақы төлеу бюджеті, амортизациялық аударым бюджеті.

 

5.Материалдық шығынға келесі актив жатқызылады:                                                                         А.Нарықтық зерттеу бойынша шығыстар.                                                                                                    В.Жалпы және әкімшілік шығыстар.                                                                                                                  С.Тауарды тарату бойынша шығын.                                                                                                                           Д.Сатуға арналған.                                                                                                                                E.Амортизациялық шығыстар.                                                                                                                     F.Ұйымның басқарушылық қажеті үшін пайдаланылатын.                                                                   G.Сатуға арналған шикізат, материал ретінде пайдаланылатын.

H.Өндірістік.

 

6. Ағымдағы шығынды жоспарлау процесінде ескерілетін факторлар.

А) Баға факторы.

В) Өндірістік.

С) Өндіріс көлемін белгілеу.

D) Өндірістің және өнім сату көлемінің өзгеруі.

Е) Негізгі.

F) Негізгі емес.

G) Оның номенклатурасы мен ассортиментінің ауытқуы.

H) Материалдық.

 

7.Кезең шығыстары:

A)тікелей

B)жалпы және әкімшілік

C)жанама

D)өндірістік

E)амортизациялық шығыстар

F)рынокты зерттеу шығыстары

G)тауар сатуға жұмсалған шығыстар

H)пайызға жұмсалған шығыстар

 

8. Пайдалану шығынын жоспарлаудың маңызды сатылары:                                                                     А.Есепті кезеңнің шығынын талдау.                                                                                                                 В.Жоспарлау үшін қажетті бастапқы база дайындау                                                                                                 С.Бұйым түрлеріне жоспарлы калькуляциялау жасау.                                                                             Д.Еңбекақы төленетін қаражаттың артық шығыны.                                                                               Е.Амортизациялық саясаттың өзгеруі.                                                                                                             F.Тартылатын қарыз қаражатының пайыздық ставкасының деңгейі.                                            G.Материалдық құндылықтың артық запасын ұстауға жұмсалған шығын.

H.Шикізаттың,материалдық және энергия ресурсының нормативтіктен тыс шығыны.

 

9. Кәсіпорынның қандай шығындар элементтері өзгермелі шығындарға жатады

A)Жалға беру

B)Шикізатқа,материалдарға кеткен шығындар

C)Амортизация.

D)Жанармайға кеткен шығындар

E)Несие пайызы

F)Келісімді еңбек ақы

G)Жалпы әкімшілік шығындар

H)Өнімді өткізуге байланысты шығындар

 

10.Өндіріске кеткен шығындар жіктемесі экономикалық элементтер бойынша қолданады^:

A)Материалдарға кеткен шығындарды есептеуге

B)Нақты өнімнің өзіндік құнын есептеуге

C)Өнімнің бағасын анықтауға

D)Өндіріске кеткен шығындардың сметасын жасауға

E)Жалақыға кеткен шығындарды анықтауға

F)Шығындардың рентабельділігін анықтауға

G)Өнімнің өзіндік құнына кірмейтін шығындарды анықтау үшін

H)Көтерме бағаның бір тенгесіне кеткен шығындарды анықтауға кеткен шығындар

 

11.Өнімді өндіруге кеткен шығындардың құнынан алып тасталады:

A)Жөндеуге кеткен шығындар

B)Айналаны қорғау үшін кеткен шығындар

C)Капитал салымдарына кеткен шығындар

D)Ғылыми зерттеулерге кеткен шығындар

E)Қайтарымды қоқыстар

F)Ғылыми зерттеу және тәжірибелік конструкторлық жұмыстарға кеткен  шығындар

G)Фирма ұжымының әлеуметтік дамуына кеткен шығындар H)Өнеркәсіпті дамытуға кеткен шығындар

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6-ТАҚЫРЫП.Корпорация табысының қалыптасуы, бөлінуі және пайдалану тиімділігі

 

1.Корпорация қызметін қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету мен дамытудағы табыстардың рөлі.

2.Табыстардың жіктелуі және қызметі.

3.Табыс корпорацияның негізгі бағалаушы көрсеткіші ретінде.

4.Корпорацияның жиынтық табысы, оның құрамы мен құрылымы.

 

1.Таза пайда (кіріс) – бұл салық салынғаннан кейінгі пайда ,ол ұйымның  (кәсіпорынның) одан әрі өсу көзі және кәсіпорынның меншік иесі (кәсіпкер) кіріс алатын көз.Таза (бөлінбеген) пайданы бөлу сызбасы 1-суретте ұсынылып отыр.Мемлекет ұйымның (кәсіпорынның) таза кірісті бөлуін және  пайдалануын жана әдістерімен реттейді. Таза кіріс кәсіпорынның  иесінің толық иелігінде болады, сонымен бірге инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу, қаржы нарығында бос ақшалай қаражатты пайдалану, сондай-ақ жеке тұлғаның мүлікіне, кірісіне салық салу және т.б. бөлігінде қаржыны осылай басқарады.Кәсіпорын иелігенде қалатын таза кіріс меншік иелерінің (акционерлер, жарнашылар, қатысушылар) шешімі бойынша бөлінеді. Жыл басында менеджерлердің ұсынысы бойынша кейбір салықтар мен жиындар (мысалы үстеме пайдаға салынатын салық) кәсіпорын иелігінде қалатын таза пайдадан төленетінін ескерген жөн.Кәсіпорын иелігінде қалатынтаза пайда екі бөлікке: жыл бойы оның жарғысында көзделген мақсатқа бөлінетінге және бөлінбейтін бөлікке бөлінеді. Соңғы бөлік (тоқсан) соңында бөлінбеген пайданың болжанатын қалдығының мөлшерін көрсетеді. Меншік иелерінің шешімі бойынша кәсіпорын иелігінде қалатын бүкіл пайданың бөлінуін болжауға болады.

Акционерлік қоғамда бөлінетін пайдадан салық төленгеннен кейін бірінші кезекте тіркелген дивиденд төленеді. Бұл мөлшері дивиденд шығарылғанда жарияланған артықлықты акциямен облигация бойынша төленетін дивиденд. Соынмен бірге ауционерлік қоғам мен жауапкершілігі шектеулі серіктестік қолданыстағы заңнаманы және нормативтік актілерді ескере отырып жарғыда белгіленген мөлшерде резервтік қор құруды қамтамасыз етуі тиіс.

1.Корпорацияның негізіге және төтенше қызметінен алынған кіріс (залал).

Негізгі емес қызметтен алынған кіріс. Негізгі емес қызметтен алынған кірістің есебін жүргізуге «негізгі қызметтен алынған кіріс» деген 72-ші шағын тарау арналған, оған кірістің мына түрі кіреді:

1.Материалдық емес кірісті сатудан алынғаг кіріс;

2.Негізі құралдарды сатудан алынған кіріс;

3.Бағалы қағазды сатудан алынған кіріс.

4.Акциялар бойынша дивиденд мен пайыз түріндегі кіріс.

5.Бағамдағы айырмадан алынған кіріс.

6.Атқарушы билік органының субсидиясы.

7.Негізгі емес қызметтен алынған кіріс

Сондықтан құрылтай

-негізгі құрал-жабдықтың және аяқталмаған құрылыс өндірісінің түгендеу кезінде анықталған қалдығы;

-сатып алынған материалдардың, даяр өнімнің және тауарды түгендеу кезінде анықталған қалдығы;

-ақшалай қаражатты түгендеу кезінде анықталған қалдығы;

-талап беру мерзімі (3жыл) өтіп кеткен, белгіленген тәртіппен есептен шығарылған кредиторлық берешек сомасы;

-басқа заңды және жеке тұлғалардан тегін алынған негізгі құрал-жабдық, материалдық емес актив, материла, тауар, бағалы қағаз, ақшалай қаражат;

-кәсіпорынған келтірілген залалдың (қызметкердің кінәсінен бос тұру, айыппұл және өзге де өнімсіз шығыс) орнын толтыру есебіне ұсталған сома;

-есептелген айыппұлды, өсімді, айыпты, сондай-ақ заңды және жеке тұлғаларға берілген басқа да өтеу сомасы.

Төтенше жағдайдан және тоқтатылған операцияданн алынған кіріс (залал).

Табиғи апаттан шегілген залал – егер сақтандырушы мүлікті, кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шартын жасасқан, алайда сақтандыру шартының барлық ережесін орындамаған жағдайда пайда болатын залал. Аталмыш залалға:

– Сақтандырушының сақтандыру жағдайының пайда болуына немесе оның туындауына ықпал етеін қасақана жасаған іс-әрекет;

– Заңда белгіленген тәртіппен қасақана жасалды деп анықталған немесе сақтандыру жағдайымен байланысты себеппен жасалған әкімшілік құқық бұзушылық;

– Шартта әскери іс-әрекет және әскери тәуекелді сақтандыру қарастырылмаған жағдайда, әскери іс-әрекет және онымен байланысты, заңда актілерде белгіленген тәртіппен соларға жатқызылған әскери сипаттағы іс-әрекет.

Кәсіпорын табиғи апат нәтижесінде жекелеген жағадйда кіріс алуы мүмкін. Мысалы, егер сақтандырушы апатқа ұшыраған мүліктің қалдық құнын толықтай өтесе, онда кәсіпорын оны бөлшектеуден қандай да болсын тартату құнын алады. Табиғи апаттан шегілетін өтелмейтін залал ықтимал сақтанушы мүлікті, кәсіпкерлік тәуекелді және т.б. сақтандыру шартын жасамаған жағдайда пайда болады.

 

 

 

1-сурет. Кәсіпорын иелігінде қалатын таза пайданы бөлу.

 

Нәтижесінде сақтандыру жағдайы туындаған сақтанушы сақтандырушыдан сақтандыру өтеуін алмайды.Тоқтатылған (үзілген) операция пайдаланылатын активті сату немесе кәсіпорынның экономикалық, өндірістік немесе сауда қызметінің жеке, пәрменді бағыты болып табылатын операцияны тоқтату нәтижесінде пайда болады. Кәсіпорын қызметінің  омсындай операциялармен байланысты активғ, міндеттесі, таза кірісті немесе залаы анықталуы және бухгалтерлік есепте көрсетілуі мүмкін.

Қаржы есебінде және түсіндірме жазбада әрбір тоқтатылған операция үшін мыналар толықтай баяндалады:

-Үзілген операцияның түрі;

-Операция қаржы есебінің мақсатында құрамына енгізілген салалық және географиялық сегмент;

-Операция есеп мақсатында нақты үзілген құн;

-Операцияны үзу тәсілі (сату немесе операцияны тоқтату және т.б.) пайда немесе залал  және пайданы немесе залалды өлшеу үшін қолданылатын есептік саясат;

-Әрбір көрсетілген өткен кезеңнің тиісті сомасы қосылған есепті кезеңдегі дағдылы қызметпен алынған кіріс және таза кіріс немесе залал.

Кәсіпорын кейде шарушылық қызметтің басқа түрінен ерекше қызметтің жекелеген пәрменді бағыттарын үзуі немесе тоқтауы мүмкін. Үзілген операцияның қызмет нәтижесін қалыпты қызметтен алынған пайдаға немесе залалға енгізу қажет. Егер операция табиғи құбылыстың немесе мемлекеттің араласу салдарынан үзілсе, онда операцияны үзуден алынған жиынтық кіріс немесе залал төтенше баптың анықтамасына сәйкес келуі мүмкін.Төтенше жағдайға заңды тұлғаның қалыпты қызметінен ерешеленетін жағдай немесе операция жатады. Мұның өзінде осындай жағдай мен операция жиі немесе үнемі қайталанбайды деп қаратырылады.Әдеттен тыс- барынша ауытқымалы және кәсіпорын жұмыс істейтін ортаны ескере отырып, оның қалыпты қызмеетімен анық немесе кездейсоқ байланысты емес оқиға немесе мәміле.Әдетте төтенше жағдай табиғи апаттың, оның қалыпты қызметімен анық немесе кездей-соқ байланысты емес оқиғаға мәміле.Сирек пайда болу-кәсіпорын жұмыс істейтін ортаны ескере отырып, көз жетерлік келешекте туындалуы негізделіп күтілмейтін оқиға немесе мәміле.Әдетте төтенше жағдай табиғи апаттың, мемлекеттің араласуының және т.б. нәтижесінде пайда болады. Мысалы, жер сілкінісі немесе мемлекеттің кәсіпорынға тиесілі активтің экспроприациясы (активтен күшеп айыру) және т.б.

 

Бақылау сұрақтары:

1.Корпорация қызметін қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету мен дамытудағы табыстардың рөлі.

2.Табыстардың жіктелуі және қызметі.Табыс корпорацияның негізгі бағалаушы көрсеткіші ретінде.

3.Корпорацияның жиынтық табысы, оның құрамы мен құрылымы.

4.Өнім, жұмыс және қызмет көрсетуді сатудан түсетін табыс корпорацияны қаржыландырудың негізгі көзі.

5.Өнімді сатудан түсетін табысты жоспарлау әдістері мен оның көлеміне әсер ететін факторлар.

6.Таза табыс компанияның қызметінің қаржылық нәтижесі, негізгі экономикалық көрсеткіші ретінде.

7.Таза табысты жоспарлау мен оның өсуінің факторлары.

 

Тест тапсырмалары

1.Негізгі емес қызметтен кіріс:

A) капиталды қалыптастыруға шығындарды үнемдеу

B) орындалған жұмыс және көрсетілген қызметтен кіріс

C) негізгі құралдарды сатудан кіріс

D) акция бойынша дивиденд, облигация бойынша пайыздар

E) арендадан кіріс

F) құрылыс – монтаж жұмыстарын тарату бойынша кіріс

G) өнімді таратудан табыс

H) бағалы қағаздарды сатудан кіріс

 

2.Таза кіріс:

A)    кәсіпорын иеленушісінің қайнар көздері

B)     пайда және шығын айырмашылықтары

C)     қаржылық қызметтен табыс

D)    баланстық пайда

E)     кәсіпкерлік пайда

F)      салық салынуға дейінгі табыс

G)    салық салынғаннан кейінгі пайда

H)    ары қарай даму қайнар көздері

 

3.Компанияның таза кірісі бағыттармен таратылады

А) еңбек ақы төлеуге

В) амортизациялық бөлініске

С)  жинақтау қоры  және қолдану қоры

D) капиталды қалыптастыруға шығындарды үнемдеу

E) сақтандыруға

F) дивидендке

G) резервтік қорға бөліністер

H) корпоративті табыс салығына

 

4.Негізгі қызметтен алынған кіріс түрлері:

A) кіріс бойынша шығын

B) бағалы қағазды сатудан алынған кіріс

C) байланыс кәсіпорындарының кірісі

D) мүлікті жалға беруден алынған кіріс

E) өнімді сатудан алынатын түсім

F) материалдық емес активті сатудан алынған кіріс

G) негізгі құралды сатудан алынған кіріс

H) коммерциялық шығын бойынша түсім

 

5. .Жұмыс орындаудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс мына жағдайда танылады

А) несиелеу

В) мәміле жасау кезінде жұмсалған шығыс пен мәмілені аяқтауға қажетті шығысты барынша дәл анықтау

С) инфляция

D) ақша айналымын басқару

E) негізгі және қосалқы цехтардың сатуға арналған өнімі

F) бақылыу талдау

G) есеп беретін күні мәміле аяқталатын кезеңлі барынша дәл анықтау

H) шығыс пен мәмілені аяқтауға қажетті шығыс

 

6. Кәсіпорын иелігінде қалатын таза кіріс құрамы:                                                                                       А.Тұтыну қорлары.

В.Кіріс.

С.Залал.

Д.Актив.

Е.Салық

F.Жинақтау қорлары.                                                                                                                                                  G.Резерв қорлары.

H.Бөлінген пайда.

 

7.Капитал мақсаты бойынша бөлінеді:                                                                                                  А.Өндірістік.

В.Резервтік.

С.Материалдық.                                                                                                                                                          Д. Жалдаптық (спекулятивный)

Е.Несиелік (ссудный)

F.Тұтынылатын.

G.Дизингтік.

H.Жинақтық.

 

8.Кәсіпорын иелігінде қалатын таза кіріс құрамы:                                                                                       А.Тұтыну қорлары.

В.Кіріс.

С.Залал.

Д.Актив.

Е.Салық.

F.Жинақтау қорлары.                                                                                                                                                  G.Резерв қорлары.

H.Бөлінген пайда.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7-ТАҚЫРЫП.Корпорацияның меншікті капиталын қалыптастыру

 

1.Корпорацияның қызметіндегі меншік капиталының орны.

2.Корпорацияның меншікті капиталы, оның құрамы мен құрылымы.

3.Жарғы капитал – корпорация меншік қаражаттарының негізгі бастапқы көзі.

 

1.Меншікті капитал – корпорация капиталының меншікті қаржыландыру көзінің есебінен қалыптастырылған бөлігі.Корпорацияның қаржы әлеуетінің негізін меншікті капитал құрайды. Меншікті капиталға мына элементтер кіреді :Жарғылық капитал

– жай акция

– артықшылықты акция

– жарғылық капиталға салынатын салым мен жарна.

2.Алынатын капитал (акционерлік қоғам меншік иелерінен кейін жою)

3.Үстеме капитал :

-Акционерлік қоғамның эмиссиялық кірісі (орналастырылған акцияның атаулы құнынан тыс алынған сомадан акцияны сатуға жұмсалған шығыс шегерілген сома)

(қосымша төленген капитал );

-айналымнан тыс активті қосымша бағалаудан түсетін сома

(қосымша төленбеген капитал );

-негізгі құрал – жабдықты қайта бағалаудан;

-инвестицияны қайта бағалаудан;

-өзге активті қайта бағалаудан;

-басқа ұйымнан тегін алынған мүлік;

-мақсатты қаржыландыру қаражатының инвестициялық ресурс нысанындағы түсімі және басқа да түсім.

4.Резервтегі капитал.

5.Бөлінбеген кіріс (орны толтырылмаған залал) :

– есепті жылдың бөлінбеген пайдасы;

– өткен жылдардың бөлінбеген пайдасы.

Меншікті капитал айналымнан тыс активтің орны толтырылатын және қоғамның меншікті айналым қаражаты пайда болатын көз ретінде пайдаланады. Меншікті айналым қаражаты кәсіпорынның жыл бойы тұрақты төлем қабілетін қолдау үшін қажет. Актив пен пассив балансы (баланс парағы бойынша бюджет) бойынша алдағы кезеңнің (тоқсанның, жылдың) соңында меншікті айналым қаражатының жоспарлы мөлшері анықталады, яғни акционерлік қоғамның келешектегі төлем қабілеттігі, сондай – ақ осы қаражаттың өсімінің мөлшері болжанады.

Меншікті қаражаттың құрылымы оның жалпы мөлшеріндегі әрбір баптың өзіндік салмағын сипаттайды. Меншікті капиталдың құрылымына ішкі де, сондай – ақ сыртқы да факторлар ықпал етеді. Корпорация басшылығы ішкі факторларды (менеджменттің, маркетингтің жай – күйі, қаржының тұрақтылығы) бақылайды. Сыртқы факторларды меншікті капиталдың мақсатты құрылымын қалыптастырған кезде ескерген орынды. Сыртқы факторға қаржы нарығының жай – күйі, мемлекеттің салық және ақша – кредит саясаты жатады.

Меншікті капиталдың құрылымы бірқатар есепті кезең (тоқсан, жыл) бойынша зерттеледі және зерттеу нәтижесі бойынша келешекке болжам жасалады.

2.Жарғылық капитал – корпорация мүлкінің оның кредиторларының мүддесіне кепілдік беретін барынша мөлшері. Жарғылық капитал – негізгі құрал – жабдықтың, басқа мүліктің, материалдық емес активтің, сондай – ақ корпорацияға оның құрылтайшылары мен қатысушылары (заңды және жеке тұлғалар)  құрылтай құжатта белгіленген үлеске үйлесімді салынған, сондай – ақ ақшамен бағаланатын мүліктік құқықтардың жиынтығы.

Жарғылық капитал – кәсіпорын жарғысында белгіленген капиталының бастапқы сомасы. Жарғылық капитал негізінен акция сату (акционерлік қоғамда) немесе қатысушылардың, құрылтайшылардың салымының (шаруашылық серіктестіктің басқа түрінде) есебінен қалыптастырылады. Жарғылық капиталға бағытталатын қаражаттың сомасы жаңадан құрылған кәсіпорынның қызметін бастауды қамтамасыз етуі тиіс.Кәсіпорынды мемлекеттік тіркеу кезінде қатысушылардың салымының сомасына немесе акцияға жазылыс сомасына тең оның жарғылық капитлы құрылтай құжатта тіркеледі.Егер қатысушылардың бұрынғы өтініштегі оның мөлшерін толықтай төлемесе, онда жарғылық капиталды ұлғайту жөніндегі шешім тіркеуге қабылданбауы тиіс. Кредиторлар жарғылық капиталға салынатын салымды төлеуге ақшалай қаражат, материалдық емес актив, сондай – ақ интеллектуалдық меншік нәтижесіне берілген құқық,‹‹ ноу – хау ››, негізгі құрал – жабдық және басқа да актив қабылдануы мүмкін.Жарғылық капитал сатылған акцияның атаулы құны бойынша бағаланады. Сатылған акция құнының оның атаулы құнынан ( құрылтай немесе эмиссиялық кіріс ) асуы жеке ескеріледі және акция атаулы құнан төмен сатылғанда акцияның бағамы төмендегенде пайда болатын айырманы өтеу үшін пайдаланылады. Осы қаражат « Қосымша төленген капитал » деген 531 – шотта ескеріледі.

Үзіндінің шығыс нөмері, күні, атауы мен тіркеуші орналасқан жер болуы тиіс. Үзіндіге лауазымды тұлға қол қояды және ол тіркеушінің қолымен расталады.Дербес тіркеуші бағалы қағазды ұстаушылардың тізбесін жүргізетін заңды тұлға операцияларды тіркеп, тізбедегі тиісті жазуды өзгерткеннен кейін акция қозғалысы жөніндегі операцияның бухгалтерлік есебіне жазу жазады.

Эмиссия қорытындысы жөніндегі есеп қолданыстағы заңнамада акция орналастырудың белгіленген мерзімі аяқталғаннан кейін бір айдан кешіктірмей табыс етіледі. Акция эмиссиясының қорытындылары жөніндегі есепті тіркеу,оның күшін жою және бекітудің белгіленген мерзімін бұзғаны үшін АҚ – ның лауазымды тұлғаларына қолданыстағы заңнамада белгіленген жауапкершілік жүктеледі. Эмиссиясы белгіленген тәртіппен тіркелмеген,  сондай – ақ эмиссиясы кідіртілген, күшін жойған немесе болмады деп танылған бағалы қағазбен мәміле жасауға және оларды жарнамалауға жол берілмейді.

Акционерлік қоғам тек атаулы акцияны құжаттамалық немесе құжаттамасыз нысанда шығаруы мүмкін.Өткен күші жойылған акция эмиссиясының қорытындысы жөніндегі есеп бекітілмей қосымша эмиссияны тіркеу немесе акция эмиссиясының күшін жоюға болмайды.

Қоғамның жарғылық капиталын акцияның атаулы құнын арттыру немесе оның қосымша санын орналастыру арқылы ұлғайтуға болады. Акцияның атаулы құнын арттыру арқылы жарғылық капиталды ұлғайту жөніндегі шешімді акционерлердің жалпы жиналысы қабылдайды. Қоғамның жарғылық капиталын қосымша акция орналастыру арқылы арттыру жөніндегі шешімді акционерлердің жалпы жиналысы немесе Директорлар кеңесінің осы құқығы қоғм жарғысында тіркелген. Қосымша акцияны қоғам жарғысында белгіленген жарияланған акция саны шектерінде ғана орналастыруға болады. Жарғылық капиталды қосымша акция орналастыру арқылы ұлғайту жөніндегі мәселені акционерлердің жалпы жиналысы шешеді. Сонымен бірге қоғам жарғысына жарияланған акция туралы ережені енгізу немесе жарияланған акция туралы ережеге өзгеріс енгізу жөніндегі шешім де қабылданады.

Қоғамның жарғылық капиталын қосымша акция орналастыру арқылы ұлғайту жөніндегі шешімде:

– осы жарияланған акция санаты шектерінде қосымша орналастырылатын жай және артықшылықты акцияның әрбір тұрпатының саны;

– қосымша акция орналастыру тәсілі мен оның бағасы ;

– жазылыс арқылы орналастырылған қосымша акция төлеу нысаны;

– орналастырудың өзге талаптары анықталуы тиіс.

Жарғылық капиталды қосымша акция орналастыру немесе оның атаулы құнын арттыру арқылы ұлғайту акционерлік қоғмның мүлкінің есебінен ғана жүзеге асырылады. Қоғам мүлкінің есебінен ұлғайтылатын жарғылық капиталдың сомасы таза активтің құны мен оның жарғылық және резервтегі капиталының мөлшері арасындағы айырмадан аспауы тиіс. Жарғылық капитал қоғам мүлкінің есебінен қосымша акция орналастыру арқылы ұлғайтылған жағдайда, осы акциялар барлық акционерлердің арасында бөлінеді. Мұның өзінде оның әрқайсысына акционерге тиесілі акция сияқты сол санаттағы акция оған тиесілі акция санына үйлесімді бөлінеді.

Жарғылық капитал атаулы құнды төмендету немесе жалпы акциялар санын қысқарту, оның ішінде қоғам басшылығының оның бөлігін сатып алып, кейін өтеу арқылы азайтылуы мүмкін.Егер осы тәртіптеме нәтижесінде жарғылық капиталдың мөлшері оның заңнамада белгіленген барынша аз мөлшерінен кем болатын болса, онда қоғам жарғылық капиталды азайтуға құқықсыз. Жарғылық капиталды төмендету жөніндегі шешімді акционерлердің жалпы жиналысы қабылдайды.

Қоғам жарғылық капиталдың азайғаны жөнінде өзінің кредиторларына 30 күндік мерзімде хабарлауы тиіс. Кредиторлар жарғылық капиталдың азайғаны жөнінде өздеріне хабарлама жолданған күннен бастап 30 күннен кешіктірмей оның міндеттемелері мерзімінен бұрын орындауды тоқтатуды және осыған байланысты залалды, мысалы, облигациялық қарызды өтеуді талап етуі құқылы. Қоғам жарғысына капиталды төмендетумен байланыстыенгізілетін өзгеріс кредиторларға хабарланғанын растайтын дәлел қоғамның жарғылық капиталын төмендетуі жөніндегі жазбаша хабарлама болса мемлекеттік тіркеуден өтеді.Қоғам жарғысында жарғылық капиталды акцияның бөлігін сатып алу және өтеу арқылы азайту қарастырылған жағдайда, осындай мүмкіндікке жол беріледі.

Жарғылық капитал акционерлік қоғамның меншікті капиталының ең тұрақты бөлігіне жатады. Оның мөлшері, әдетте, өзінің меншік нысанын өзгертпеген кәсіпорында акционерлік қоғамға қатысты жоғарыда атап өтілген жағдайды қоспағанда жыл бойы өзгермейді.

Алынған капитал.Акционерлік қоғам акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша жарғылық капиталды акцияның атаулы құнын кеміту немесе акцияның жалпы санын қысқарту мақсатында оның бөлігін сатып алу арқылы акцияның атулы құнын заңнамада белгіленген ең төмен мөлшерден кем емес азайтуға құқылы. АҚ өзінің барлық кредиторларын заңнамада актілерінде көзделген тәртіппен хабардар етуі тиіс. Бұл ретте АҚ кредиторлары қоғамның тиісті міндеттемелерді орындауды мерзімінен бұрын тоқтатуды немесе оны орындауды және өздеріне келтірілген залалды өтеуді талап етуге құқылы. Егер жарғыда осындай тәртіптеме қарастырылса, онда жарғылық капиталды азайтуға болады. Жарғылық капиталды азайту тәртіптемесі бұзылған жағдайда, мүдделі тұлғалардың өтінішінің негізінде сот шешіміне сәйкес АҚ таратылуы мүмкін. Алынған капитал акционерлерден сатып алынған меншік акцияның құнын білдіреді.

3.Үстеме капитал

Үстеме капитал мүліктің құнын қайта бағалаған кезде оның өсуін, эмиссиялық кірісті, тегін алынған құндылықты және басқа да түсімді білдіреді.

Үстеме капиталдың құрамына мына элементтер кіреді:

1)акционерлік қоғамның эмиссиялық кірісі;

2)айналымнан тыс активті қосымша бағалаудан түсетін сома;

3)басқа ұйымдардан тегін алынған мүлік;

4)мақсатты қаржыландыру қаражатының инвестициялық ресурс нысанындағы түсімі және басқа да түсім;

5)басқа ұйымдардан тегін алынған мүлік.

Негізгі құрал – жабдық, сонымен бірге ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құрал – жабдық, аяқталмаған күрделі салым мен құрылатын жабдық инфляция деңгейінің көтерілуіне орай қайта бағаланады. Шаруашылық жүргізуші субъект негізгі қорды заңнамаға сәйкес индексациялау тәртібі мен ережесі жөніндегі дербес шешім қабылдайды.

Таза пайда (кіріс) – бұл салық салынғаннан кейінгі пайда, ол   ұйымның (кәсіпорынның) одан әрі өсу көзі және кәсіпорынның    меншік иесі (кәсіпкер) кіріс алатын көз.Мемлекет ұйымның (кәсіпорынның) таза кірісті бөлуін және пайдалануын жанама әдістермен реттейді. Таза кіріс кәсіпорынның иесінің толық иелігінде болады, сонымен бірге инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу, қаржы нарығында бос ақшалай қаражатты пайдалану, сондай- ақ жеке тұлғаның мүлкіне, кірісіне салық салу және т.б. бөлігінде қаржыны осылай басқарады.

Кәсіпорын иелігінде қалатын таза кіріс меншік иелерінің (акционерлер, жарнашылар, қатысушылар) шешімі бойынша бөлінеді. Жыл басында менеджердің ұсынысы бойынша меншік иелері болжамды жылы, тоқсанда пайданы бөлу сметасын бекітеді. Қолданыстағы заңнама бойынша кейбір салықтар мен жиындар (мысалы, үстеме пайдаға салынатын салық) кәсіпорын иелігінде қалатын таза пайдадан төленетінін ескерген жөн.Кәсіпорын иелігінде қалатын таза кіріс.Кейбір салықтар мен міндетті төлемдер және жиындар. Айыппұл, өсім, тұрақсыздық айыбы, шаруашылық шарттары бойынша осыларды қоспағанда. Дивиденттер Кәсіпкерлік пайда. Бөлінбеген таза пайданың келесі жылға ауыстырылатын қалдығы.

Резерв қорлар:

– АҚ резерв қоры;

– кепілдік қорлары;

– сақтандыру қорлары;

– жөндеу қорлары;

– өзге.

Жинақтау қорлары оның ішінде:

– негізгі қорларға КС;

– айналым активтерге КС;

– әлеуметтік салаға КС;

– қаржы салымдары;

– басқа ұйымдарға салымдар;

– қайырымдылық жарналары;

– өзге.

Тұтыну қорлары:

– сыйақы төле қоры;

– әлеуметтік саланы ұстау қоры;

– тамақты арзандату қоры;

– қызметкерлерге арналған несие қоры;

– зейнетақы қоры;

– өзге;

Кәсіпорын иелігінде қалатын таза пайда екі бөлікке: жыл бойы оның жарғысында көзделегн мақсатқа бөлінетінге және бөлінбейтін бөлікке бөлінеді. Соңғы бөлік жыл (тоқсан) соңында бөлінбеген пайданың болжанатын қалдығының мөлшерін көрсетеді. Меншік иелерінің шешімі бойынша кәсіпорын иелігінде қалатын бүкіл пайданың бөлінуін болжауға болады.Акционерлік қоғамда бөлінетін пайдадан салық төленгеннен кейін бірінші кезекте тіркелген дивиденд төленеді. Бұл мөлшері дивиденд шығарылғанда жарияланған артықшылықты акция мен облигация бойынша төленетін дивиденд. Сонымен бірге акционерлік қоғам мен жауапкершілігі шектеулі серіктестік қолданыстағы заңнаманы және нормативтік актілерді ескере отырып жарғыда белгіленген мөлшерде резервтік қор құруды қамтамасыз етуі тиіс. Сондықтан құрылтай құжатта бекітілген сомаға қол жеткізгенге дейін пайданың бөлігі ең алдымен осы қорға бағытталуы тиіс.

Кәсіпорын дивиденд төлеп, резервтік қор құрғаннан кейін иелігінде қалатын жоспарлы пайданың бөлу үйлесімі кәсіпорынның стратегиялық және тактикалық міндетінде анықталады. Аталмыш міндетке кәсіпорынның келешегі (өндірісті дамытуға немесе тұқыртуға бөлген кездегі үйлесім), жаңа инвесторды (бұл үшін алдағы жылы дивиенд төлеуді арттыру орынды) және жалдамалы қызметкерлерді  (пайданы әлеуметтік іс – шараларға, әлеуметтік сала қаражатының қорына, балалар мекемелерін ұстауға және т.б.) тарту қажеттілігі жатады. Жыл бойы пайда арнайы мақсаттағы қорға, мақсатты қаржыландыруға (мектеп жасына дейінгі балаларға арналған мекемелерді және әлеуметтік инфрақұрылым обьектілерін ұстауға), тұрғын үй – коммуналдық  шаруашылық бойынша залалдың орнын толтырға, жарғылық қорды толықтыруға, қысқа мерзімді несиенің пайызын қолданыстағы заңнамада көзделген деңгейден тыс өтеу, негізгі құрал – жабдықты ұзақ мерзімді жалға алу үшін пайыз төлеуге, үлес пен жай акцияға дивиденд төлеуге және т.б. бағытталуы мүмкін. Пайданың бөлігі бөлінбей қалуы мүмкін.

Пайданы жыл бойы пайдалану бағыттары нақты кәсіпорынның  жарғысында қарастырылған, ал олардың әрқайсысынан түсетін пайдадан аударылатын аударымның сомасын кәсіпорынның меншік иелері жыл сайын белгілейді.Жыл бойы нақты пайда бекітілген сметаға сәйкес пайдаланылады. Жоспарлы шығысты қоспағанда, кәсіпорын иелігінде қалатын пайданың есебінен бюджеттен тыс қорларға кейбір төлем, өкілдік шығыс, жарнамаға жұмсалатын шығыс белгіленген норма мен нормативтен асқанда кадр даярлау мен қайта даярлауға жұмсалатын шығыс, сондай – ақ салық заңнамасын бұзғаны үшін белгіленетін айыппұл санкциясы және т.б. төленеді.Жыл басында кәсіпорынның кірісі мен шығысы, сондай – ақ есепті жылы пайданы пайдалану есебі жасалады, сондай – ақ бөлінбеген пайданың сомасы анықталады.АҚ – да аталмыш есепті (бухгалтерлік баланс сияқты) дербес аудиторлық ұйымы тексереді және осы есеп баспасөзде жарияланады.

Меншік иелері табыс етілген есепті бекіткеннен кейін бухгалтерлік баланс ішінара өзгертіледі, яғни есепті жылы пайдаланылған пайданың сомасы есептен шығарылады, сонымен бірге меншік иелері бөлінбеген пайданы пайдалану жөнінде шешім қабылдайды. Осы пайданың есебінен мүлікті ерікті сақтандыру төлемі төленеді, резервтік қор мен арнайы тағайындалған қор пайданы бөлу сметасы бойынша көзделген сомадан тыс толықтырылады, сондай – ақ мақсатты қаржыландыруға аударылатын аударым ұлғайтылады.

– негізгі құрал – жабдықтың және аяқталмаған құрылыс өндірісінің түгендеу кезінде анықалған қалдығы;

– сатып алынған материалдың, даяр өнімнің және тауарды түгендеу кезінде анықталған қалдығы;

– ақшалай қаражатты түгендеу кезінде анықталған қалдығы;

– талап беру мерзімі (3 жыл) өтіп кеткен, белгіленген тәртіппен есептен шығарылған кредиторлық берешек сомасы;

– басқа заңды және жеке тұлғадан тегін алынған негізгі құрал –  жабдық, материалдық емес актив, материал, тауар, бағалы қағаз, ақшалай қаражат;

– кәсіпорынға келтірілген залалдың (қызметкердің кінәсінен бос  тұру, айыппұл және өзге де өнімсіз шығыс) орнын толтыру есебіне ұсталған сома;

– есептелген айыппұлды, өсімді, айыпты, сондай – ақ занды және жеке тұлғаға берілген басқа да өтеу сомасы.

Табиғи апаттан шегілген залал – егер сақтандырушы мүлікті, кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шартын жасасқан, алайда сақтандыру шартының барлық ережесін орындамаған жағдайда пайда болатын залал. Аталмыш залалға:

– сақтандырушының сақтандыру жағдайының пайда болуына немесе оның туындауына ықпал ететін қасақана жасаған іс – әрекеті;

– заңда белгіленген тәртіппен қасақана жасалды деп анықталған немесе сақтандыру жағдайымен байланысты себеппен жасалған кімшілік құқық бұзушылық;

– шартта әскери іс – әрекет және әскери тәуекелді сақтандыру қарастырылмаған жағдайда, әскери іс – әрекет және онымен байланысты, заңда актілерде белгіленген тәртіппен соларға жатқызылған әскери сипаттағы іс – әрекет.

Кәсіпорын табиғи апат нәтижесінде жекелеген жағдайда кіріс алуы мүмкін. Мысалы, егер сақтандырушы апатқа ұшыраған мүліктің қалдық құнын толықтай өтесе, онда кәсіпорын оны бөлшектеуден (жоюдан) қандай да болсын тарату құнын алады.

Табиғи апаттан шегілетін өтелмейтін залал ықтимал сақтанушы мүлікті, кәсіпкерлік тәуекелді және т.б. сақтандыру шартын жасамаған жағдайда пайда болады. Нәтижесінде сақтандыру жағдайы туындағанда сақтанушы сақтандырушыдан сақтандыру өтеуін алмайды.Тоқтатылған (үзілген) операция пайдаланылатын активті сату немесе кәсіпорынның экономикалық, өндірістік немесе сауда қызметінің жеке, пәрменді бағыты болып табылатын операцияны тоқтату нәтижесінде пайда болады. Кәсіпорын қызметінің осындай операциямен байланысты активі, міндеттемесі, таза кірісі немесе залалы анықталуы және бухгалтерлік есепте көрсетілуі мүмкін.

Қаржы есебінде және түсіндірме жазбада әрбір тоқтатылған (үзілген) операция үшін мыналар толықтай баяндалады.

-үзілген операцияның түрі;

-операция қаржы есебінің мақсатында құрамына енгізілетін салалық және географиялық сегмент;

-операция есеп мақсатында нақты үзілген күн;

-операция үзу тәсілі (сату немесе операцияны тоқтату және т.б.), пайда немесе залал және пайданы немесе залалды өлшеу үшін қолданылатын есептік саясат;

-әрбір көрсетілген өткен кезеңнің тиісті сома қосылған есепті кезендегі дағдылы қызметтен алынған кіріс және таза кіріс немесе залал.

Кәсіпорын кейде шаруашылық қызметтің басқа түрінен  ерекше қызметтің жекелеген пәрменді бағыттарын үзуі немесе тоқтатуы мүмкін. Үзілген операцияның қызмет нәтижесін қалыпты қызметтен алынған пайдаға немесе залалға енгізу қажет. Егер операция табиғи құбылыстың немесе мемлекеттің араласу салдарынан үзілсе, онда операцияны үзуден алынған жиынтық кіріс немесе залал төтенше баптың анықтамасына сәйкес келуі мүмкін.Төтенше жағдайда заңды тұлғаның қалыпты қызметінен ерекшеленетін жағдай немесе операция жатады. Мұның өзінде осындай жағдай мен операция жиі немесе үнемі қайталанбайды деп қарстырылады.Әдеттен тыс – барынша ауытқымалы және кәсіпорын жұмыс істейтін ортаны ескере отырып, оның қалыпты қызметімен анық немесе кездейсоқ байланысты емес оқиға немесе мәміле.Сирек пайда болу – кәсіпорын жұмыс істейтін ортаны ескере отырып, көз жетерлік келешекте туындауы негізделіп күтілмейтін оқиға немесе мәміле.Әдетте төтенше жағдай табиғи апаттың, мемлекеттің араласуының және т.б. нәтижесінде пайда болады. Мысалы, жер сілкінісі немесе мемлекеттің кәсіпорынға тиесілі активтің экспроприациясы (активтен күштеп айыру) және т.б.

Төтенше жағдай нәтижесінде алынған кіріс немесе залал кіріс және шығыс есебінде жеке көрсетіледі. Әрбір төтенше жағдайдың мәні мен сомасы жылдық есепке түсіндірме жазбада толықтай баяндалуы тиіс.Төтенше жағдай қайталана бермейтін және кәсіпорынның қалыпты қызметің құрамына кірмейтін, ол алдын – ала болжанбайтын құбылыс болып анықталатынын түсіну қажет. Бизнес жолы кездейсоқ және күтпеген жағдайға, ал іскерлік өмір өзгеріске толы болады. Төтенше жағдай сияқты, тауар нарығында бағаның өзгеру салдарынан пайданы толықтай ала алмай (залал шегуге) де болады.

Даяр өнім – негізгі және қосалқы  цехтардың сатуға арналған өнімі. Даяр өнімнің өндірісті аяқталуы, жинап – толықтырылуы, сонымен бірге ол стандартқа немес техникалық шартқа сәйкес келуі тиіс. Даяр өнімді техникалық бақылау қызметі қабылдап алуы тиіс, сондай – ақ оның паспорты, сертификаты немесе оның сапасы мен жинақтылығын растайтын басқа да құжаты болуы тиіс. Аталмыш өнім қоймаға тапсырылуы, ал егер тапсырыс берушіге сол жерде табыс етілуі тиіс болса, онда ол қабылдау актісімен немесе басқа құжаттармен ресімделуі тиіс.Даяр өнімге бөгде тарап үшін орындалған өнеркәсіптік сипаттағы жұмыс пен қызмет, сондай – ақ меншік өндірістің сатуға арналған  жартылай фабрикатының құны жатады. Өнім (жұмыс, қызмет) өндірісі мен оны сату жоспарын орындау субьектінің қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіш болып табылады.

Субьект өзінің өнімнің, жұмысы мен қызметін тұтынушы мен жасалған шаруашылық шартын орындау тәртібінде сатады. Ол өнімнің бөлігін өзінің өнім сататын сауда желісі арқылы сатуы мүмкін. Субьектінің ең маңызды міндеті өнімнің саны, номенклатурасы, оны жеткізу мерзімі, сапасы мен басқа да талап қойылатын шарты міндеттемелерді орындау болып табылады. Әрбір субьект және жалпы республиканың экономикасы тұрақты жұмыс істеу үшін сатып алушыға жеткізілген өнімді уақтылы төлеу (әрбір өндіруші кәсіпорын да сатып алушы) бұлжымайтын талап ретінде қойылады.

Жинақтамалы есепте даяр өнімді нақты өзіндік құн; талдамалы – есепте – жоспарлы өзіндік құн немесе шартты баға болуы мүмкін тұрлаулы баға бойынша бағаланады. Өнімнің нақты және жоспарлы өзіндік құны немесе келісімді баға мен нақты өзіндік құн арасындағы айырма (+,-) жеке есептеледі.

Бухгалтерлік есепте даяр өнімді бағалаудың келесі түрі қолданылады:

– өндірістік өзіндік құн (жоспарлы, нақты), оған даяр өнімді

өндіруге жұмсалатын барлық өндірістік шығын кіреді.

– толық өзіндік құн (жоспарлы, нақты), оған өндірістік өзіндік құн

және коммерциялық шығыс (сатумен, жарнамамен байланысты

және сатып алушы өтемейтін басқа да шығыс) кіреді;

– кәсіпорынның шартты бағасы бойынша;

– бөлшек сауда бағасы- кең салалы нарыққа түсетін және негізінен

бөлшек сауда желісі мен қоғамдық тамақтандыру кәсіпорын

арқылы сатылатын адамның жеке басы тұтынатын тауардың

бағасы бойынша.

Сатып алынған даяр өнім мен тауар сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс тараптар арасындағы шартта (келісімшартта) көзделген сату құны бойынша анықталады. Мәмледен алынатын кірістің сомасы бағадан немесе сатудан берілетін жеңілдіктің, сондай – ақ шартта (келісім шартта) келісілген арзандату (қосымша бағалау) сомасы ескеріліп алынған немесе алынуы тиіс құнмен өлшенеді.Субьект қызметінің сол бір мәмлесімен немесе оқиғасымен байланысты кіріс пен шығыс бір уақытта саналады.Егер ақшалай қаражаттың мерзімі ұзартылса немесе төлем межеленген мерзімнен бұрын төленсе, онда өтемақының құны алынған немесе алынуы тиіс ақшалай қаражаттың атаулы сомасынан аз немесе көп болуы мүмкін. Сату құны мен төлемнің атаулы сомасының  арасындағы  айырма пайыз түріндегі кіріс деп танылады.Сату құны деп сатып алушы актив үшін төлейтін немесе мәмліге осы актив дайын дербес тараптар арасында айырбасталатын құн түсініледі. Сату құнында шарттың тараптары бухгалтерлік есептің ақша есептеу, әділ алаламай ұсыну, алдын – артын болжау және т.б. сияқты принцептері назарға алынатыны қарастырылады. Тауар сатудан алынатын кіріс оның (кірістің) сомасы барынша рас бағаланса, яғни мәмілеге қатысушы екі тарап сатушы қандай бағаны сұрайтынын, ал сатушы қандай соманы төлейтінін білген жағдайда танылады. Субьектінің мәмілемен байланысты  экономикалық пайданы алу мүмкін екені сатушы сатып алушыға сатқан тауар үшін шартта айтылған соманы төлейтініне сенетінін білдіреді.

Жұмыс орындаудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс тауар сатудан алынатын кіріс анықтамасына қойылатын талаптар мен мына шарт сақталған жағдайда танылады:

-есеп беретін күні мәміле аяқталатын кезеңді барынша дәл анықтау;

-мәміле жасау кезінде жұмсалған шығыс пен мәмілені аяқтауға қажеттті шығысты барынша дәл анықтау;Қызмет көрсету жөніндегі мәміленің нәтижесі барынша дәл бағалау мүмкін болмаған жағдайда, кіріс өтелетін шығыс мөлшерінде ғана танылады.Негізгі қызметтен алынған кірісті қалыптастыру.

1.Корпорацияның қызметіндегі меншік капиталының орны.

2.Корпорацияның меншікті капиталы, оның құрамы мен құрылымы.

3.Жарғы капитал – корпорация меншік қаражаттарының негізгі бастапқы көзі.

1.Меншікті капитал – корпорация капиталының меншікті қаржыландыру көзінің есебінен қалыптастырылған бөлігі.Корпорацияның қаржы әлеуетінің негізін меншікті капитал құрайды. Меншікті капиталға мына элементтер кіреді :Жарғылық капитал

– жай акция

– артықшылықты акция

– жарғылық капиталға салынатын салым мен жарна.

2.Алынатын капитал ( акционерлік қоғам меншік иелерінен кейін жою)

3.Үстеме капитал :

– Акционерлік қоғамның эмиссиялық кірісі ( орналастырылған акцияның атаулы құнынан тыс алынған сомадан акцияны сатуға жұмсалған шығыс шегерілген сома)

(қосымша төленген капитал );

-айналымнан тыс активті қосымша бағалаудан түсетін сома ( қосымша

төленбеген капитал );

-негізгі құрал – жабдықты қайта бағалаудан;

-инвестицияны қайта бағалаудан;

-өзге активті қайта бағалаудан;

-басқа ұйымнан тегін алынған мүлік;

-мақсатты қаржыландыру қаражатының инвестициялық ресурс нысанындағы түсімі және басқа да түсім.

4.Резервтегі капитал.

5.Бөлінбеген кіріс ( орны толтырылмаған залал ) :

– есепті жылдың бөлінбеген пайдасы;

– өткен жылдардың бөлінбеген пайдасы.

Меншікті капитал айналымнан тыс активтің орны толтырылатын және қоғамның меншікті айналым қаражаты пайда болатын көз ретінде пайдаланады. Меншікті айналым қаражаты кәсіпорынның жыл бойы тұрақты төлем қабілетін қолдау үшін қажет. Актив пен пассив балансы ( баланс парағы бойынша бюджет ) бойынша алдағы кезеңнің ( тоқсанның, жылдың ) соңында меншікті айналым қаражатының жоспарлы мөлшері анықталады, яғни акционерлік қоғамның келешектегі төлем қабілеттігі, сондай – ақ осы қаражаттың өсімінің мөлшері болжанады.

Меншікті қаражаттың құрылымы оның жалпы мөлшеріндегі әрбір баптың өзіндік салмағын сипаттайды. Меншікті капиталдың құрылымына ішкі де, сондай – ақ сыртқы да факторлар ықпал етеді. Корпорация басшылығы ішкі факторларды ( менеджменттің, маркетингтің жай – күйі, қаржының тұрақтылығы ) бақылайды. Сыртқы факторларды меншікті капиталдың мақсатты құрылымын қалыптастырған кезде ескерген орынды. Сыртқы факторға қаржы нарығының жай – күйі, мемлекеттің салық және ақша – кредит саясаты жатады.

Меншікті капиталдың құрылымы бірқатар есепті кезең ( тоқсан, жыл ) бойынша зерттеледі және зерттеу нәтижесі бойынша келешекке болжам жасалады.

2.Жарғылық капитал – корпорация мүлкінің оның кредиторларының мүддесіне кепілдік беретін барынша мөлшері. Жарғылық капитал – негізгі құрал – жабдықтың, басқа мүліктің, материалдық емес активтің, сондай – ақ корпорацияға оның құрылтайшылары мен қатысушылары (заңды және жеке тұлғалар)  құрылтай құжатта белгіленген үлеске үйлесімді салынған, сондай – ақ ақшамен бағаланатын мүліктік құқықтардың жиынтығы.

Жарғылық капитал – кәсіпорын жарғысында белгіленген капиталының бастапқы сомасы. Жарғылық капитал негізінен акция сату ( акционерлік қоғамда ) немесе қатысушылардың, құрылтайшылардың салымының ( шаруашылық серіктестіктің басқа түрінде ) есебінен қалыптастырылады. Жарғылық капиталға бағытталатын қаражаттың сомасы жаңадан құрылған кәсіпорынның қызметін бастауды қамтамасыз етуі тиіс.Кәсіпорынды мемлекеттік тіркеу кезінде қатысушылардың салымының сомасына немесе акцияға жазылыс сомасына тең оның жарғылық капитлы құрылтай құжатта тіркеледі.Егер қатысушылардың бұрынғы өтініштегі оның мөлшерін толықтай төлемесе, онда жарғылық капиталды ұлғайту жөніндегі шешім тіркеуге қабылданбауы тиіс. Кредиторлар жарғылық капиталға салынатын салымды төлеуге ақшалай қаражат, материалдық емес актив, сондай – ақ интеллектуалдық меншік нәтижесіне берілген құқық,‹‹ ноу – хау ››, негізгі құрал – жабдық және басқа да актив қабылдануы мүмкін.Жарғылық капитал сатылған акцияның атаулы құны бойынша бағаланады. Сатылған акция құнының оның атаулы құнынан ( құрылтай немесе эмиссиялық кіріс ) асуы жеке ескеріледі және акция атаулы құнан төмен сатылғанда акцияның бағамы төмендегенде пайда болатын айырманы өтеу үшін пайдаланылады. Осы қаражат « Қосымша төленген капитал » деген 531 – шотта ескеріледі.

Үзіндінің шығыс нөмері, күні, атауы мен тіркеуші орналасқан жер болуы тиіс. Үзіндіге лауазымды тұлға қол қояды және ол тіркеушінің қолымен расталады.Дербес тіркеуші бағалы қағазды ұстаушылардың тізбесін жүргізетін заңды тұлға операцияларды тіркеп, тізбедегі тиісті жазуды өзгерткеннен кейін акция қозғалысы жөніндегі операцияның бухгалтерлік есебіне жазу жазады.

Эмиссия қорытындысы жөніндегі есеп қолданыстағы заңнамада акция орналастырудың белгіленген мерзімі аяқталғаннан кейін бір айдан кешіктірмей табыс етіледі. Акция эмиссиясының қорытындылары жөніндегі есепті тіркеу,оның күшін жою және бекітудің белгіленген мерзімін бұзғаны үшін АҚ – ның лауазымды тұлғаларына қолданыстағы заңнамада белгіленген жауапкершілік жүктеледі. Эмиссиясы белгіленген тәртіппен тіркелмеген,  сондай – ақ эмиссиясы кідіртілген, күшін жойған немесе болмады деп танылған бағалы қағазбен мәміле жасауға және лоарды жарнамалауға жол берілмейді.

Акционерлік қоғам тек атаулы акцияны құжаттамалық немесе құжаттамасыз нысанда шығаруы мүмкін.Өткен күші жойылған акция эмиссиясының қорытындысы жөніндегі есеп бекітілмей қосымша эмиссияны тіркеу немесе акция эмиссиясының күшін жоюға болмайды.

Қоғамның жарғылық капиталын акцияның атаулы құнын арттыру немесе оның қосымша санын орналастыру арқылы ұлғайтуға болады. Акцияның атаулы құнын арттыру арқылы жарғылық капиталды ұлғайту жөніндегі шешімді акционерлердің жалпы жиналысы қабылдайды. Қоғамның жарғылық капиталын қосымша акция орналастыру арқылы арттыру жөніндегі шешімді акционерлердің жалпы жиналысы немесе Директорлар кеңесінің осы құқығы қоғм жарғысында тіркелген. Қосымша акцияны қоғам жарғысында белгіленген жарияланған акция саны шектерінде ғана орналастыруға болады. Жарғылық капиталды қосымша акция орналастыру арқылы ұлғайту жөніндегі мәселені акционерлердің жалпы жиналысы шешеді. Сонымен бірге қоғам жарғысына жарияланған акция туралы ережені енгізу немесе жарияланған акция туралы ережеге өзгеріс енгізу жөніндегі шешім де қабылданады.

Қоғамның жарғылық капиталын қосымша акция орналастыру арқылы ұлғайту жөніндегі шешімде:

– осы жарияланған акция санаты шектерінде қосымша орналастырылатын жай және артықшылықты акцияның әрбір тұрпатының саны;

– қосымша акция орналастыру тәсілі мен оның бағасы ;

– жазылыс арқылы орналастырылған қосымша акция төлеу нысаны;

– орналастырудың өзге талаптары анықталуы тиіс.

Жарғылық капиталды қосымша акция орналастыру немесе оның атаулы құнын арттыру арқылы ұлғайту акционерлік қоғмның мүлкінің есебінен ғана жүзеге асырылады. Қоғам мүлкінің есебінен ұлғайтылатын жарғылық капиталдың сомасы таза активтің құны мен оның жарғылық және резервтегі капиталының мөлшері арасындағы айырмадан аспауы тиіс. Жарғылық капитал қоғам мүлкінің есебінен қосымша акция орналастыру арқылы ұлғайтылған жағдайда, осы акциялар барлық акционерлердің арасында бөлінеді. Мұның өзінде оның әрқайсысына акционерге тиесілі акция сияқты сол санаттағы акция оған тиесілі акция санына үйлесімді бөлінеді.

Жарғылық капитал атаулы құнды төмендету немесе жалпы акциялар санын қысқарту, оның ішінде қоғам басшылығының оның бөлігін сатып алып, кейін өтеу арқылы азайтылуы мүмкін.Егер осы тәртіптеме нәтижесінде жарғылық капиталдың мөлшері оның заңнамада белгіленген барынша аз мөлшерінен кем болатын болса, онда қоғам жарғылық капиталды азайтуға құқықсыз. Жарғылық капиталды төмендету жөніндегі шешімді акционерлердің жалпы жиналысы қабылдайды.

Қоғам жарғылық капиталдың азайғаны жөнінде өзінің кредиторларына 30 күндік мерзімде хабарлауы тиіс. Кредиторлар жарғылық капиталдың азайғаны жөнінде өздеріне хабарлама жолданған күннен бастап 30 күннен кешіктірмей оның міндеттемелері мерзімінен бұрын орындауды тоқтатуды және осыған байланысты залалды, мысалы, облигациялық қарызды өтеуді талап етуі құқылы. Қоғам жарғысына капиталды төмендетумен байланыстыенгізілетін өзгеріс кредиторларға хабарланғанын растайтын дәлел қоғамның жарғылық капиталын төмендетуі жөніндегі жазбаша хабарлама болса мемлекеттік тіркеуден өтеді.Қоғам жарғысында жарғылық капиталды акцияның бөлігін сатып алу және өтеу арқылы азайту қарастырылған жағдайда, осындай мүмкіндікке жол беріледі.

Жарғылық капитал акционерлік қоғамның меншікті капиталының ең тұрақты бөлігіне жатады. Оның мөлшері, әдетте, өзінің меншік нысанын өзгертпеген кәсіпорында акционерлік қоғамға қатысты жоғарыда атап өтілген жағдайды қоспағанда жыл бойы өзгермейді.

Алынған капитал.Акционерлік қоғам акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша жарғылық капиталды акцияның атаулы құнын кеміту немесе акцияның жалпы санын қысқарту мақсатында оның бөлігін сатып алу арқылы акцияның атулы құнын заңнамада белгіленген ең төмен мөлшерден кем емес азайтуға құқылы. АҚ өзінің барлық кредиторларын заңнамада актілерінде көзделген тәртіппен хабардар етуі тиіс. Бұл ретте АҚ кредиторлары қоғамның тиісті міндеттемелерді орындауды мерзімінен бұрын тоқтатуды немесе оны орындауды және өздеріне келтірілген залалды өтеуді талап етуге құқылы. Егер жарғыда осындай тәртіптеме қарастырылса, онда жарғылық капиталды азайтуға болады. Жарғылық капиталды азайту тәртіптемесі бұзылған жағдайда, мүдделі тұлғалардың өтінішінің негізінде сот шешіміне сәйкес АҚ таратылуы мүмкін. Алынған капитал акционерлерден сатып алынған меншік акцияның құнын білдіреді.

3.Үстеме капитал

Үстеме капитал мүліктің құнын қайта бағалаған кезде оның өсуін, эмиссиялық кірісті, тегін алынған құндылықты және басқа да түсімді білдіреді.

Үстеме капиталдың құрамына мына элементтер кіреді:

1)акционерлік қоғамның эмиссиялық кірісі;

2)айналымнан тыс активті қосымша бағалаудан түсетін сома;

3)басқа ұйымдардан тегін алынған мүлік;

4)мақсатты қаржыландыру қаражатының инвестициялық ресурс нысанындағы түсімі және басқа да түсім;

5)басқа ұйымдардан тегін алынған мүлік.

Негізгі құрал – жабдық, сонымен бірге ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құрал – жабдық, аяқталмаған күрделі салым мен құрылатын жабдық инфляция деңгейінің көтерілуіне орай қайта бағаланады. Шаруашылық жүргізуші субъект негізгі қорды заңнамаға сәйкес индексациялау тәртібі мен ережесі жөніндегі дербес шешім қабылдайды.

Таза пайда (кіріс) – бұл салық салынғаннан кейінгі пайда, ол   ұйымның (кәсіпорынның) одан әрі өсу көзі және кәсіпорынның    меншік иесі (кәсіпкер) кіріс алатын көз.Мемлекет ұйымның (кәсіпорынның) таза кірісті бөлуін және пайдалануын жанама әдістермен реттейді. Таза кіріс кәсіпорынның иесінің толық иелігінде болады, сонымен бірге инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу, қаржы нарығында бос ақшалай қаражатты пайдалану, сондай- ақ жеке тұлғаның мүлкіне, кірісіне салық салу және т.б. бөлігінде қаржыны осылай басқарады.

Кәсіпорын иелігінде қалатын таза кіріс меншік иелерінің (акционерлер, жарнашылар, қатысушылар) шешімі бойынша бөлінеді. Жыл басында менеджердің ұсынысы бойынша меншік иелері болжамды жылы, тоқсанда пайданы бөлу сметасын бекітеді. Қолданыстағы заңнама бойынша кейбір салықтар мен жиындар (мысалы, үстеме пайдаға салынатын салық) кәсіпорын иелігінде қалатын таза пайдадан төленетінін ескерген жөн.Кәсіпорын иелігінде қалатын таза кіріс.Кейбір салықтар мен міндетті төлемдер және жиындар. Айыппұл, өсім, тұрақсыздық айыбы, шаруашылық шарттары бойынша осыларды қоспағанда. Дивиденттер Кәсіпкерлік пайда. Бөлінбеген таза пайданың келесі жылға ауыстырылатын қалдығы.

Резерв қорлар:

– АҚ резерв қоры;

– кепілдік қорлары;

– сақтандыру қорлары;

– жөндеу қорлары;

– өзге.

Жинақтау қорлары оның ішінде:

– негізгі қорларға КС;

– айналым активтерге КС;

– әлеуметтік салаға КС;

– қаржы салымдары;

– басқа ұйымдарға салымдар;

– қайырымдылық жарналары;

– өзге.

Тұтыну қорлары:

– сыйақы төле қоры;

– әлеуметтік саланы ұстау қоры;

– тамақты арзандату қоры;

– қызметкерлерге арналған несие қоры;

– зейнетақы қоры;

– өзге;

Кәсіпорын иелігінде қалатын таза пайда екі бөлікке: жыл бойы оның жарғысында көзделегн мақсатқа бөлінетінге және бөлінбейтін бөлікке бөлінеді. Соңғы бөлік жыл (тоқсан) соңында бөлінбеген пайданың болжанатын қалдығының мөлшерін көрсетеді. Меншік иелерінің шешімі бойынша кәсіпорын иелігінде қалатын бүкіл пайданың бөлінуін болжауға болады.Акционерлік қоғамда бөлінетін пайдадан салық төленгеннен кейін бірінші кезекте тіркелген дивиденд төленеді. Бұл мөлшері дивиденд шығарылғанда жарияланған артықшылықты акция мен облигация бойынша төленетін дивиденд. Сонымен бірге акционерлік қоғам мен жауапкершілігі шектеулі серіктестік қолданыстағы заңнаманы және нормативтік актілерді ескере отырып жарғыда белгіленген мөлшерде резервтік қор құруды қамтамасыз етуі тиіс. Сондықтан құрылтай құжатта бекітілген сомаға қол жеткізгенге дейін пайданың бөлігі ең алдымен осы қорға бағытталуы тиіс.

Кәсіпорын дивиденд төлеп, резервтік қор құрғаннан кейін иелігінде қалатын жоспарлы пайданың бөлу үйлесімі кәсіпорынның стратегиялық және тактикалық міндетінде анықталады. Аталмыш міндетке кәсіпорынның келешегі (өндірісті дамытуға немесе тұқыртуға бөлген кездегі үйлесім), жаңа инвесторды (бұл үшін алдағы жылы дивиенд төлеуді арттыру орынды) және жалдамалы қызметкерлерді  (пайданы әлеуметтік іс – шараларға, әлеуметтік сала қаражатының қорына, балалар мекемелерін ұстауға және т.б.) тарту қажеттілігі жатады. Жыл бойы пайда арнайы мақсаттағы қорға, мақсатты қаржыландыруға (мектеп жасына дейінгі балаларға арналған мекемелерді және әлеуметтік инфрақұрылым обьектілерін ұстауға), тұрғын үй – коммуналдық  шаруашылық бойынша залалдың орнын толтырға, жарғылық қорды толықтыруға, қысқа мерзімді несиенің пайызын қолданыстағы заңнамада көзделген деңгейден тыс өтеу, негізгі құрал – жабдықты ұзақ мерзімді жалға алу үшін пайыз төлеуге, үлес пен жай акцияға дивиденд төлеуге және т.б. бағытталуы мүмкін. Пайданың бөлігі бөлінбей қалуы мүмкін.

Пайданы жыл бойы пайдалану бағыттары нақты кәсіпорынның  жарғысында қарастырылған, ал олардың әрқайсысынан түсетін пайдадан аударылатын аударымның сомасын кәсіпорынның меншік иелері жыл сайын белгілейді.Жыл бойы нақты пайда бекітілген сметаға сәйкес пайдаланылады. Жоспарлы шығысты қоспағанда, кәсіпорын иелігінде қалатын пайданың есебінен бюджеттен тыс қорларға кейбір төлем, өкілдік шығыс, жарнамаға жұмсалатын шығыс белгіленген норма мен нормативтен асқанда кадр даярлау мен қайта даярлауға жұмсалатын шығыс, сондай – ақ салық заңнамасын бұзғаны үшін белгіленетін айыппұл санкциясы және т.б. төленеді.Жыл басында кәсіпорынның кірісі мен шығысы, сондай – ақ есепті жылы пайданы пайдалану есебі жасалады, сондай – ақ бөлінбеген пайданың сомасы анықталады.АҚ – да аталмыш есепті (бухгалтерлік баланс сияқты) дербес аудиторлық ұйымы тексереді және осы есеп баспасөзде жарияланады.

Меншік иелері табыс етілген есепті бекіткеннен кейін бухгалтерлік баланс ішінара өзгертіледі, яғни есепті жылы пайдаланылған пайданың сомасы есептен шығарылады, сонымен бірге меншік иелері бөлінбеген пайданы пайдалану жөнінде шешім қабылдайды. Осы пайданың есебінен мүлікті ерікті сақтандыру төлемі төленеді, резервтік қор мен арнайы тағайындалған қор пайданы бөлу сметасы бойынша көзделген сомадан тыс толықтырылады, сондай – ақ мақсатты қаржыландыруға аударылатын аударым ұлғайтылады.

– негізгі құрал – жабдықтың және аяқталмаған құрылыс өндірісінің түгендеу кезінде анықалған қалдығы;

– сатып алынған материалдың, даяр өнімнің және тауарды түгендеу кезінде анықталған қалдығы;

– ақшалай қаражатты түгендеу кезінде анықталған қалдығы;

– талап беру мерзімі (3 жыл) өтіп кеткен, белгіленген тәртіппен есептен шығарылған кредиторлық берешек сомасы;

– басқа заңды және жеке тұлғадан тегін алынған негізгі құрал –  жабдық, материалдық емес актив, материал, тауар, бағалы қағаз, ақшалай қаражат;

– кәсіпорынға келтірілген залалдың (қызметкердің кінәсінен бос  тұру, айыппұл және өзге де өнімсіз шығыс) орнын толтыру есебіне ұсталған сома;

– есептелген айыппұлды, өсімді, айыпты, сондай – ақ занды және жеке тұлғаға берілген басқа да өтеу сомасы.

Табиғи апаттан шегілген залал – егер сақтандырушы мүлікті, кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шартын жасасқан, алайда сақтандыру шартының барлық ережесін орындамаған жағдайда пайда болатын залал. Аталмыш залалға:

– сақтандырушының сақтандыру жағдайының пайда болуына немесе оның туындауына ықпал ететін қасақана жасаған іс – әрекеті;

– заңда белгіленген тәртіппен қасақана жасалды деп анықталған немесе сақтандыру жағдайымен байланысты себеппен жасалған кімшілік құқық бұзушылық;

– шартта әскери іс – әрекет және әскери тәуекелді сақтандыру қарастырылмаған жағдайда, әскери іс – әрекет және онымен байланысты, заңда актілерде белгіленген тәртіппен соларға жатқызылған әскери сипаттағы іс – әрекет.

Кәсіпорын табиғи апат нәтижесінде жекелеген жағдайда кіріс алуы мүмкін. Мысалы, егер сақтандырушы апатқа ұшыраған мүліктің қалдық құнын толықтай өтесе, онда кәсіпорын оны бөлшектеуден (жоюдан) қандай да болсын тарату құнын алады.

Табиғи апаттан шегілетін өтелмейтін залал ықтимал сақтанушы мүлікті, кәсіпкерлік тәуекелді және т.б. сақтандыру шартын жасамаған жағдайда пайда болады. Нәтижесінде сақтандыру жағдайы туындағанда сақтанушы сақтандырушыдан сақтандыру өтеуін алмайды.Тоқтатылған (үзілген) операция пайдаланылатын активті сату немесе кәсіпорынның экономикалық, өндірістік немесе сауда қызметінің жеке, пәрменді бағыты болып табылатын операцияны тоқтату нәтижесінде пайда болады. Кәсіпорын қызметінің осындай операциямен байланысты активі, міндеттемесі, таза кірісі немесе залалы анықталуы және бухгалтерлік есепте көрсетілуі мүмкін.

Қаржы есебінде және түсіндірме жазбада әрбір тоқтатылған (үзілген) операция үшін мыналар толықтай баяндалады.

-үзілген операцияның түрі;

-операция қаржы есебінің мақсатында құрамына енгізілетін салалық және географиялық сегмент;

-операция есеп мақсатында нақты үзілген күн;

-операция үзу тәсілі (сату немесе операцияны тоқтату және т.б.), пайда немесе залал және пайданы немесе залалды өлшеу үшін қолданылатын есептік саясат;

-әрбір көрсетілген өткен кезеңнің тиісті сома қосылған есепті кезендегі дағдылы қызметтен алынған кіріс және таза кіріс немесе залал.

Кәсіпорын кейде шаруашылық қызметтің басқа түрінен  ерекше қызметтің жекелеген пәрменді бағыттарын үзуі немесе тоқтатуы мүмкін. Үзілген операцияның қызмет нәтижесін қалыпты қызметтен алынған пайдаға немесе залалға енгізу қажет. Егер операция табиғи құбылыстың немесе мемлекеттің араласу салдарынан үзілсе, онда операцияны үзуден алынған жиынтық кіріс немесе залал төтенше баптың анықтамасына сәйкес келуі мүмкін.Төтенше жағдайда заңды тұлғаның қалыпты қызметінен ерекшеленетін жағдай немесе операция жатады. Мұның өзінде осындай жағдай мен операция жиі немесе үнемі қайталанбайды деп қарстырылады.Әдеттен тыс – барынша ауытқымалы және кәсіпорын жұмыс істейтін ортаны ескере отырып, оның қалыпты қызметімен анық немесе кездейсоқ байланысты емес оқиға немесе мәміле.Сирек пайда болу – кәсіпорын жұмыс істейтін ортаны ескере отырып, көз жетерлік келешекте туындауы негізделіп күтілмейтін оқиға немесе мәміле.Әдетте төтенше жағдай табиғи апаттың, мемлекеттің араласуының және т.б. нәтижесінде пайда болады. Мысалы, жер сілкінісі немесе мемлекеттің кәсіпорынға тиесілі активтің экспроприациясы (активтен күштеп айыру) және т.б.

Төтенше жағдай нәтижесінде алынған кіріс немесе залал кіріс және шығыс есебінде жеке көрсетіледі. Әрбір төтенше жағдайдың мәні мен сомасы жылдық есепке түсіндірме жазбада толықтай баяндалуы тиіс.Төтенше жағдай қайталана бермейтін және кәсіпорынның қалыпты қызметің құрамына кірмейтін, ол алдын – ала болжанбайтын құбылыс болып анықталатынын түсіну қажет. Бизнес жолы кездейсоқ және күтпеген жағдайға, ал іскерлік өмір өзгеріске толы болады. Төтенше жағдай сияқты, тауар нарығында бағаның өзгеру салдарынан пайданы толықтай ала алмай (залал шегуге) де болады.

Даяр өнім – негізгі және қосалқы  цехтардың сатуға арналған өнімі. Даяр өнімнің өндірісті аяқталуы, жинап – толықтырылуы, сонымен бірге ол стандартқа немес техникалық шартқа сәйкес келуі тиіс. Даяр өнімді техникалық бақылау қызметі қабылдап алуы тиіс, сондай – ақ оның паспорты, сертификаты немесе оның сапасы мен жинақтылығын растайтын басқа да құжаты болуы тиіс. Аталмыш өнім қоймаға тапсырылуы, ал егер тапсырыс берушіге сол жерде табыс етілуі тиіс болса, онда ол қабылдау актісімен немесе басқа құжаттармен ресімделуі тиіс.Даяр өнімге бөгде тарап үшін орындалған өнеркәсіптік сипаттағы жұмыс пен қызмет, сондай – ақ меншік өндірістің сатуға арналған  жартылай фабрикатының құны жатады. Өнім (жұмыс, қызмет) өндірісі мен оны сату жоспарын орындау субьектінің қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіш болып табылады.

Субьект өзінің өнімнің, жұмысы мен қызметін тұтынушы мен жасалған шаруашылық шартын орындау тәртібінде сатады. Ол өнімнің бөлігін өзінің өнім сататын сауда желісі арқылы сатуы мүмкін. Субьектінің ең маңызды міндеті өнімнің саны, номенклатурасы, оны жеткізу мерзімі, сапасы мен басқа да талап қойылатын шарты міндеттемелерді орындау болып табылады. Әрбір субьект және жалпы республиканың экономикасы тұрақты жұмыс істеу үшін сатып алушыға жеткізілген өнімді уақтылы төлеу (әрбір өндіруші кәсіпорын да сатып алушы) бұлжымайтын талап ретінде қойылады.

Жинақтамалы есепте даяр өнімді нақты өзіндік құн; талдамалы – есепте – жоспарлы өзіндік құн немесе шартты баға болуы мүмкін тұрлаулы баға бойынша бағаланады. Өнімнің нақты және жоспарлы өзіндік құны немесе келісімді баға мен нақты өзіндік құн арасындағы айырма (+,-) жеке есептеледі.

Бухгалтерлік есепте даяр өнімді бағалаудың келесі түрі қолданылады:

– өндірістік өзіндік құн (жоспарлы, нақты), оған даяр өнімді

өндіруге жұмсалатын барлық өндірістік шығын кіреді.

– толық өзіндік құн (жоспарлы, нақты), оған өндірістік өзіндік құн

және коммерциялық шығыс (сатумен, жарнамамен байланысты

және сатып алушы өтемейтін басқа да шығыс) кіреді;

– кәсіпорынның шартты бағасы бойынша;

– бөлшек сауда бағасы- кең салалы нарыққа түсетін және негізінен

бөлшек сауда желісі мен қоғамдық тамақтандыру кәсіпорын

арқылы сатылатын адамның жеке басы тұтынатын тауардың

бағасы бойынша.

Сатып алынған даяр өнім мен тауар сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс тараптар арасындағы шартта (келісімшартта) көзделген сату құны бойынша анықталады. Мәмледен алынатын кірістің сомасы бағадан немесе сатудан берілетін жеңілдіктің, сондай – ақ шартта (келісім шартта) келісілген арзандату (қосымша бағалау) сомасы ескеріліп алынған немесе алынуы тиіс құнмен өлшенеді.Субьект қызметінің сол бір мәмлесімен немесе оқиғасымен байланысты кіріс пен шығыс бір уақытта саналады.Егер ақшалай қаражаттың мерзімі ұзартылса немесе төлем межеленген мерзімнен бұрын төленсе, онда өтемақының құны алынған немесе алынуы тиіс ақшалай қаражаттың атаулы сомасынан аз немесе көп болуы мүмкін. Сату құны мен төлемнің атаулы сомасының  арасындағы  айырма пайыз түріндегі кіріс деп танылады.Сату құны деп сатып алушы актив үшін төлейтін немесе мәмліге осы актив дайын дербес тараптар арасында айырбасталатын құн түсініледі. Сату құнында шарттың тараптары бухгалтерлік есептің ақша есептеу, әділ алаламай ұсыну, алдын – артын болжау және т.б. сияқты принцептері назарға алынатыны қарастырылады. Тауар сатудан алынатын кіріс оның (кірістің) сомасы барынша рас бағаланса, яғни мәмілеге қатысушы екі тарап сатушы қандай бағаны сұрайтынын, ал сатушы қандай соманы төлейтінін білген жағдайда танылады. Субьектінің мәмілемен байланысты  экономикалық пайданы алу мүмкін екені сатушы сатып алушыға сатқан тауар үшін шартта айтылған соманы төлейтініне сенетінін білдіреді.

Жұмыс орындаудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс тауар сатудан алынатын кіріс анықтамасына қойылатын талаптар мен мына шарт сақталған жағдайда танылады:

-есеп беретін күні мәміле аяқталатын кезеңді барынша дәл анықтау;

-мәміле жасау кезінде жұмсалған шығыс пен мәмілені аяқтауға қажеттті шығысты барынша дәл анықтау;Қызмет көрсету жөніндегі мәміленің нәтижесі барынша дәл бағалау мүмкін болмаған жағдайда, кіріс өтелетін шығыс мөлшерінде ғана танылады.Негізгі қызметтен алынған кірісті қалыптастыру.

1.Корпорацияның қызметіндегі меншік капиталының орны.

2.Корпорацияның меншікті капиталы, оның құрамы мен құрылымы.

3.Жарғы капитал – корпорация меншік қаражаттарының негізгі бастапқы көзі.

1. Меншікті капитал – корпорация капиталының меншікті қаржыландыру көзінің есебінен қалыптастырылған бөлігі.Корпорацияның қаржы әлеуетінің негізін меншікті капитал құрайды. Меншікті капиталға мына элементтер кіреді :Жарғылық капитал

– жай акция

– артықшылықты акция

– жарғылық капиталға салынатын салым мен жарна.

2.Алынатын капитал ( акционерлік қоғам меншік иелерінен кейін жою)

3.Үстеме капитал :

– Акционерлік қоғамның эмиссиялық кірісі (орналастырылған акцияның атаулы құнынан тыс алынған сомадан акцияны сатуға жұмсалған шығыс шегерілген сома)

( қосымша төленген капитал );

-айналымнан тыс активті қосымша бағалаудан түсетін сома

(қосымша төленбеген капитал);

-негізгі құрал – жабдықты қайта бағалаудан;

-инвестицияны қайта бағалаудан;

-өзге активті қайта бағалаудан;

-басқа ұйымнан тегін алынған мүлік;

-мақсатты қаржыландыру қаражатының инвестициялық ресурс нысанындағы түсімі және басқа да түсім.

4.Резервтегі капитал.

5.Бөлінбеген кіріс (орны толтырылмаған залал) :

– есепті жылдың бөлінбеген пайдасы;

– өткен жылдардың бөлінбеген пайдасы.

Меншікті капитал айналымнан тыс активтің орны толтырылатын және қоғамның меншікті айналым қаражаты пайда болатын көз ретінде пайдаланады. Меншікті айналым қаражаты кәсіпорынның жыл бойы тұрақты төлем қабілетін қолдау үшін қажет. Актив пен пассив балансы (баланс парағы бойынша бюджет) бойынша алдағы кезеңнің (тоқсанның, жылдың) соңында меншікті айналым қаражатының жоспарлы мөлшері анықталады, яғни акционерлік қоғамның келешектегі төлем қабілеттігі, сондай – ақ осы қаражаттың өсімінің мөлшері болжанады.

Меншікті қаражаттың құрылымы оның жалпы мөлшеріндегі әрбір баптың өзіндік салмағын сипаттайды. Меншікті капиталдың құрылымына ішкі де, сондай – ақ сыртқы да факторлар ықпал етеді. Корпорация басшылығы ішкі факторларды ( менеджменттің, маркетингтің жай – күйі, қаржының тұрақтылығы ) бақылайды. Сыртқы факторларды меншікті капиталдың мақсатты құрылымын қалыптастырған кезде ескерген орынды. Сыртқы факторға қаржы нарығының жай – күйі, мемлекеттің салық және ақша – кредит саясаты жатады.

Меншікті капиталдың құрылымы бірқатар есепті кезең (тоқсан, жыл)бойынша зерттеледі және зерттеу нәтижесі бойынша келешекке болжам жасалады.

2.Жарғылық капитал – корпорация мүлкінің оның кредиторларының мүддесіне кепілдік беретін барынша мөлшері. Жарғылық капитал – негізгі құрал – жабдықтың, басқа мүліктің, материалдық емес активтің, сондай – ақ корпорацияға оның құрылтайшылары мен қатысушылары (заңды және жеке тұлғалар )  құрылтай құжатта белгіленген үлеске үйлесімді салынған, сондай – ақ ақшамен бағаланатын мүліктік құқықтардың жиынтығы.

Жарғылық капитал – кәсіпорын жарғысында белгіленген капиталының бастапқы сомасы. Жарғылық капитал негізінен акция сату ( акционерлік қоғамда ) немесе қатысушылардың, құрылтайшылардың салымының (шаруашылық серіктестіктің басқа түрінде) есебінен қалыптастырылады. Жарғылық капиталға бағытталатын қаражаттың сомасы жаңадан құрылған кәсіпорынның қызметін бастауды қамтамасыз етуі тиіс.Кәсіпорынды мемлекеттік тіркеу кезінде қатысушылардың салымының сомасына немесе акцияға жазылыс сомасына тең оның жарғылық капитлы құрылтай құжатта тіркеледі.Егер қатысушылардың бұрынғы өтініштегі оның мөлшерін толықтай төлемесе, онда жарғылық капиталды ұлғайту жөніндегі шешім тіркеуге қабылданбауы тиіс. Кредиторлар жарғылық капиталға салынатын салымды төлеуге ақшалай қаражат, материалдық емес актив, сондай – ақ интеллектуалдық меншік нәтижесіне берілген құқық,‹‹ноу – хау››, негізгі құрал – жабдық және басқа да актив қабылдануы мүмкін.Жарғылық капитал сатылған акцияның атаулы құны бойынша бағаланады.Сатылған акция құнының оның атаулы құнынан (құрылтай немесе эмиссиялық кіріс) асуы жеке ескеріледі және акция атаулы құнан төмен сатылғанда акцияның бағамы төмендегенде пайда болатын айырманы өтеу үшін пайдаланылады. Осы қаражат « Қосымша төленген капитал » деген 531 – шотта ескеріледі.

Үзіндінің шығыс нөмері, күні, атауы мен тіркеуші орналасқан жер болуы тиіс. Үзіндіге лауазымды тұлға қол қояды және ол тіркеушінің қолымен расталады.Дербес тіркеуші бағалы қағазды ұстаушылардың тізбесін жүргізетін заңды тұлға операцияларды тіркеп, тізбедегі тиісті жазуды өзгерткеннен кейін акция қозғалысы жөніндегі операцияның бухгалтерлік есебіне жазу жазады.

Эмиссия қорытындысы жөніндегі есеп қолданыстағы заңнамада акция орналастырудың белгіленген мерзімі аяқталғаннан кейін бір айдан кешіктірмей табыс етіледі. Акция эмиссиясының қорытындылары жөніндегі есепті тіркеу,оның күшін жою және бекітудің белгіленген мерзімін бұзғаны үшін АҚ – ның лауазымды тұлғаларына қолданыстағы заңнамада белгіленген жауапкершілік жүктеледі. Эмиссиясы белгіленген тәртіппен тіркелмеген,  сондай – ақ эмиссиясы кідіртілген, күшін жойған немесе болмады деп танылған бағалы қағазбен мәміле жасауға және лоарды жарнамалауға жол берілмейді.

Акционерлік қоғам тек атаулы акцияны құжаттамалық немесе құжаттамасыз нысанда шығаруы мүмкін.Өткен күші жойылған акция эмиссиясының қорытындысы жөніндегі есеп бекітілмей қосымша эмиссияны тіркеу немесе акция эмиссиясының күшін жоюға болмайды.

Қоғамның жарғылық капиталын акцияның атаулы құнын арттыру немесе оның қосымша санын орналастыру арқылы ұлғайтуға болады. Акцияның атаулы құнын арттыру арқылы жарғылық капиталды ұлғайту жөніндегі шешімді акционерлердің жалпы жиналысы қабылдайды. Қоғамның жарғылық капиталын қосымша акция орналастыру арқылы арттыру жөніндегі шешімді акционерлердің жалпы жиналысы немесе Директорлар кеңесінің осы құқығы қоғм жарғысында тіркелген. Қосымша акцияны қоғам жарғысында белгіленген жарияланған акция саны шектерінде ғана орналастыруға болады. Жарғылық капиталды қосымша акция орналастыру арқылы ұлғайту жөніндегі мәселені акционерлердің жалпы жиналысы шешеді. Сонымен бірге қоғам жарғысына жарияланған акция туралы ережені енгізу немесе жарияланған акция туралы ережеге өзгеріс енгізу жөніндегі шешім де қабылданады.

Қоғамның жарғылық капиталын қосымша акция орналастыру арқылы ұлғайту жөніндегі шешімде:

– осы жарияланған акция санаты шектерінде қосымша орналастырылатын жай және артықшылықты акцияның әрбір тұрпатының саны;

– қосымша акция орналастыру тәсілі мен оның бағасы ;

– жазылыс арқылы орналастырылған қосымша акция төлеу нысаны;

– орналастырудың өзге талаптары анықталуы тиіс.

Жарғылық капиталды қосымша акция орналастыру немесе оның атаулы құнын арттыру арқылы ұлғайту акционерлік қоғмның мүлкінің есебінен ғана жүзеге асырылады. Қоғам мүлкінің есебінен ұлғайтылатын жарғылық капиталдың сомасы таза активтің құны мен оның жарғылық және резервтегі капиталының мөлшері арасындағы айырмадан аспауы тиіс. Жарғылық капитал қоғам мүлкінің есебінен қосымша акция орналастыру арқылы ұлғайтылған жағдайда, осы акциялар барлық акционерлердің арасында бөлінеді. Мұның өзінде оның әрқайсысына акционерге тиесілі акция сияқты сол санаттағы акция оған тиесілі акция санына үйлесімді бөлінеді.

Жарғылық капитал атаулы құнды төмендету немесе жалпы акциялар санын қысқарту, оның ішінде қоғам басшылығының оның бөлігін сатып алып, кейін өтеу арқылы азайтылуы мүмкін.Егер осы тәртіптеме нәтижесінде жарғылық капиталдың мөлшері оның заңнамада белгіленген барынша аз мөлшерінен кем болатын болса, онда қоғам жарғылық капиталды азайтуға құқықсыз. Жарғылық капиталды төмендету жөніндегі шешімді акционерлердің жалпы жиналысы қабылдайды.

Қоғам жарғылық капиталдың азайғаны жөнінде өзінің кредиторларына 30 күндік мерзімде хабарлауы тиіс. Кредиторлар жарғылық капиталдың азайғаны жөнінде өздеріне хабарлама жолданған күннен бастап 30 күннен кешіктірмей оның міндеттемелері мерзімінен бұрын орындауды тоқтатуды және осыған байланысты залалды, мысалы, облигациялық қарызды өтеуді талап етуі құқылы. Қоғам жарғысына капиталды төмендетумен байланыстыенгізілетін өзгеріс кредиторларға хабарланғанын растайтын дәлел қоғамның жарғылық капиталын төмендетуі жөніндегі жазбаша хабарлама болса мемлекеттік тіркеуден өтеді.Қоғам жарғысында жарғылық капиталды акцияның бөлігін сатып алу және өтеу арқылы азайту қарастырылған жағдайда, осындай мүмкіндікке жол беріледі.

Жарғылық капитал акционерлік қоғамның меншікті капиталының ең тұрақты бөлігіне жатады. Оның мөлшері, әдетте, өзінің меншік нысанын өзгертпеген кәсіпорында акционерлік қоғамға қатысты жоғарыда атап өтілген жағдайды қоспағанда жыл бойы өзгермейді.

Алынған капитал.Акционерлік қоғам акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша жарғылық капиталды акцияның атаулы құнын кеміту немесе акцияның жалпы санын қысқарту мақсатында оның бөлігін сатып алу арқылы акцияның атулы құнын заңнамада белгіленген ең төмен мөлшерден кем емес азайтуға құқылы. АҚ өзінің барлық кредиторларын заңнамада актілерінде көзделген тәртіппен хабардар етуі тиіс. Бұл ретте АҚ кредиторлары қоғамның тиісті міндеттемелерді орындауды мерзімінен бұрын тоқтатуды немесе оны орындауды және өздеріне келтірілген залалды өтеуді талап етуге құқылы. Егер жарғыда осындай тәртіптеме қарастырылса, онда жарғылық капиталды азайтуға болады. Жарғылық капиталды азайту тәртіптемесі бұзылған жағдайда, мүдделі тұлғалардың өтінішінің негізінде сот шешіміне сәйкес АҚ таратылуы мүмкін. Алынған капитал акционерлерден сатып алынған меншік акцияның құнын білдіреді.

3.Үстеме капитал

Үстеме капитал мүліктің құнын қайта бағалаған кезде оның өсуін, эмиссиялық кірісті, тегін алынған құндылықты және басқа да түсімді білдіреді.

Үстеме капиталдың құрамына мына элементтер кіреді:

1)акционерлік қоғамның эмиссиялық кірісі;

2)айналымнан тыс активті қосымша бағалаудан түсетін сома;

3)басқа ұйымдардан тегін алынған мүлік;

4)мақсатты қаржыландыру қаражатының инвестициялық ресурс нысанындағы түсімі және басқа да түсім;

5)басқа ұйымдардан тегін алынған мүлік.

Негізгі құрал – жабдық, сонымен бірге ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құрал – жабдық, аяқталмаған күрделі салым мен құрылатын жабдық инфляция деңгейінің көтерілуіне орай қайта бағаланады. Шаруашылық жүргізуші субъект негізгі қорды заңнамаға сәйкес индексациялау тәртібі мен ережесі жөніндегі дербес шешім қабылдайды.

Таза пайда (кіріс) – бұл салық салынғаннан кейінгі пайда, ол   ұйымның (кәсіпорынның) одан әрі өсу көзі және кәсіпорынның    меншік иесі (кәсіпкер) кіріс алатын көз.Мемлекет ұйымның (кәсіпорынның) таза кірісті бөлуін және пайдалануын жанама әдістермен реттейді. Таза кіріс кәсіпорынның иесінің толық иелігінде болады, сонымен бірге инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу, қаржы нарығында бос ақшалай қаражатты пайдалану, сондай- ақ жеке тұлғаның мүлкіне, кірісіне салық салу және т.б. бөлігінде қаржыны осылай басқарады.

Кәсіпорын иелігінде қалатын таза кіріс меншік иелерінің (акционерлер, жарнашылар, қатысушылар) шешімі бойынша бөлінеді. Жыл басында менеджердің ұсынысы бойынша меншік иелері болжамды жылы, тоқсанда пайданы бөлу сметасын бекітеді. Қолданыстағы заңнама бойынша кейбір салықтар мен жиындар (мысалы, үстеме пайдаға салынатын салық) кәсіпорын иелігінде қалатын таза пайдадан төленетінін ескерген жөн.Кәсіпорын иелігінде қалатын таза кіріс.Кейбір салықтар мен міндетті төлемдер және жиындар. Айыппұл, өсім, тұрақсыздық айыбы, шаруашылық шарттары бойынша осыларды қоспағанда. Дивидендтер Кәсіпкерлік пайда. Бөлінбеген таза пайданың келесі жылға ауыстырылатын қалдығы.

Резерв қорлар:

– АҚ резерв қоры;

– кепілдік қорлары;

– сақтандыру қорлары;

– жөндеу қорлары;

– өзге.

Жинақтау қорлары оның ішінде:

– негізгі қорларға КС;

– айналым активтерге КС;

– әлеуметтік салаға КС;

– қаржы салымдары;

– басқа ұйымдарға салымдар;

– қайырымдылық жарналары;

– өзге.

Тұтыну қорлары:

– сыйақы төле қоры;

– әлеуметтік саланы ұстау қоры;

– тамақты арзандату қоры;

– қызметкерлерге арналған несие қоры;

– зейнетақы қоры;

– өзге;

Кәсіпорын иелігінде қалатын таза пайда екі бөлікке: жыл бойы оның жарғысында көзделегн мақсатқа бөлінетінге және бөлінбейтін бөлікке бөлінеді. Соңғы бөлік жыл (тоқсан) соңында бөлінбеген пайданың болжанатын қалдығының мөлшерін көрсетеді. Меншік иелерінің шешімі бойынша кәсіпорын иелігінде қалатын бүкіл пайданың бөлінуін болжауға болады.Акционерлік қоғамда бөлінетін пайдадан салық төленгеннен кейін бірінші кезекте тіркелген дивиденд төленеді. Бұл мөлшері дивиденд шығарылғанда жарияланған артықшылықты акция мен облигация бойынша төленетін дивиденд. Сонымен бірге акционерлік қоғам мен жауапкершілігі шектеулі серіктестік қолданыстағы заңнаманы және нормативтік актілерді ескере отырып жарғыда белгіленген мөлшерде резервтік қор құруды қамтамасыз етуі тиіс. Сондықтан құрылтай құжатта бекітілген сомаға қол жеткізгенге дейін пайданың бөлігі ең алдымен осы қорға бағытталуы тиіс.

Кәсіпорын дивиденд төлеп, резервтік қор құрғаннан кейін иелігінде қалатын жоспарлы пайданың бөлу үйлесімі кәсіпорынның стратегиялық және тактикалық міндетінде анықталады. Аталмыш міндетке кәсіпорынның келешегі (өндірісті дамытуға немесе тұқыртуға бөлген кездегі үйлесім), жаңа инвесторды (бұл үшін алдағы жылы дивиенд төлеуді арттыру орынды) және жалдамалы қызметкерлерді  (пайданы әлеуметтік іс – шараларға, әлеуметтік сала қаражатының қорына, балалар мекемелерін ұстауға және т.б.) тарту қажеттілігі жатады. Жыл бойы пайда арнайы мақсаттағы қорға, мақсатты қаржыландыруға (мектеп жасына дейінгі балаларға арналған мекемелерді және әлеуметтік инфрақұрылым обьектілерін ұстауға), тұрғын үй – коммуналдық  шаруашылық бойынша залалдың орнын толтырға, жарғылық қорды толықтыруға, қысқа мерзімді несиенің пайызын қолданыстағы заңнамада көзделген деңгейден тыс өтеу, негізгі құрал – жабдықты ұзақ мерзімді жалға алу үшін пайыз төлеуге, үлес пен жай акцияға дивиденд төлеуге және т.б. бағытталуы мүмкін. Пайданың бөлігі бөлінбей қалуы мүмкін.

Пайданы жыл бойы пайдалану бағыттары нақты кәсіпорынның  жарғысында қарастырылған, ал олардың әрқайсысынан түсетін пайдадан аударылатын аударымның сомасын кәсіпорынның меншік иелері жыл сайын белгілейді.Жыл бойы нақты пайда бекітілген сметаға сәйкес пайдаланылады. Жоспарлы шығысты қоспағанда, кәсіпорын иелігінде қалатын пайданың есебінен бюджеттен тыс қорларға кейбір төлем, өкілдік шығыс, жарнамаға жұмсалатын шығыс белгіленген норма мен нормативтен асқанда кадр даярлау мен қайта даярлауға жұмсалатын шығыс, сондай – ақ салық заңнамасын бұзғаны үшін белгіленетін айыппұл санкциясы және т.б. төленеді.Жыл басында кәсіпорынның кірісі мен шығысы, сондай – ақ есепті жылы пайданы пайдалану есебі жасалады, сондай – ақ бөлінбеген пайданың сомасы анықталады.АҚ – да аталмыш есепті (бухгалтерлік баланс сияқты) дербес аудиторлық ұйымы тексереді және осы есеп баспасөзде жарияланады.

Меншік иелері табыс етілген есепті бекіткеннен кейін бухгалтерлік баланс ішінара өзгертіледі, яғни есепті жылы пайдаланылған пайданың сомасы есептен шығарылады, сонымен бірге меншік иелері бөлінбеген пайданы пайдалану жөнінде шешім қабылдайды. Осы пайданың есебінен мүлікті ерікті сақтандыру төлемі төленеді, резервтік қор мен арнайы тағайындалған қор пайданы бөлу сметасы бойынша көзделген сомадан тыс толықтырылады, сондай – ақ мақсатты қаржыландыруға аударылатын аударым ұлғайтылады.

– негізгі құрал – жабдықтың және аяқталмаған құрылыс өндірісінің түгендеу кезінде анықалған қалдығы;

– сатып алынған материалдың, даяр өнімнің және тауарды түгендеу кезінде анықталған қалдығы;

– ақшалай қаражатты түгендеу кезінде анықталған қалдығы;

– талап беру мерзімі (3 жыл) өтіп кеткен, белгіленген тәртіппен есептен шығарылған кредиторлық берешек сомасы;

– басқа заңды және жеке тұлғадан тегін алынған негізгі құрал –  жабдық, материалдық емес актив, материал, тауар, бағалы қағаз, ақшалай қаражат;

– кәсіпорынға келтірілген залалдың (қызметкердің кінәсінен бос  тұру, айыппұл және өзге де өнімсіз шығыс) орнын толтыру есебіне ұсталған сома;

– есептелген айыппұлды, өсімді, айыпты, сондай – ақ занды және жеке тұлғаға берілген басқа да өтеу сомасы.

Табиғи апаттан шегілген залал – егер сақтандырушы мүлікті, кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шартын жасасқан, алайда сақтандыру шартының барлық ережесін орындамаған жағдайда пайда болатын залал. Аталмыш залалға:

– сақтандырушының сақтандыру жағдайының пайда болуына немесе оның туындауына ықпал ететін қасақана жасаған іс – әрекеті;

– заңда белгіленген тәртіппен қасақана жасалды деп анықталған немесе сақтандыру жағдайымен байланысты себеппен жасалған кімшілік құқық бұзушылық;

– шартта әскери іс – әрекет және әскери тәуекелді сақтандыру қарастырылмаған жағдайда, әскери іс – әрекет және онымен байланысты, заңда актілерде белгіленген тәртіппен соларға жатқызылған әскери сипаттағы іс – әрекет.

Кәсіпорын табиғи апат нәтижесінде жекелеген жағдайда кіріс алуы мүмкін. Мысалы, егер сақтандырушы апатқа ұшыраған мүліктің қалдық құнын толықтай өтесе, онда кәсіпорын оны бөлшектеуден (жоюдан) қандай да болсын тарату құнын алады.

Табиғи апаттан шегілетін өтелмейтін залал ықтимал сақтанушы мүлікті, кәсіпкерлік тәуекелді және т.б. сақтандыру шартын жасамаған жағдайда пайда болады. Нәтижесінде сақтандыру жағдайы туындағанда сақтанушы сақтандырушыдан сақтандыру өтеуін алмайды.Тоқтатылған (үзілген) операция пайдаланылатын активті сату немесе кәсіпорынның экономикалық, өндірістік немесе сауда қызметінің жеке, пәрменді бағыты болып табылатын операцияны тоқтату нәтижесінде пайда болады. Кәсіпорын қызметінің осындай операциямен байланысты активі, міндеттемесі, таза кірісі немесе залалы анықталуы және бухгалтерлік есепте көрсетілуі мүмкін.

Қаржы есебінде және түсіндірме жазбада әрбір тоқтатылған (үзілген) операция үшін мыналар толықтай баяндалады.

-үзілген операцияның түрі;

-операция қаржы есебінің мақсатында құрамына енгізілетін салалық және географиялық сегмент;

-операция есеп мақсатында нақты үзілген күн;

-операция үзу тәсілі (сату немесе операцияны тоқтату және т.б.), пайда немесе залал және пайданы немесе залалды өлшеу үшін қолданылатын есептік саясат;

-әрбір көрсетілген өткен кезеңнің тиісті сома қосылған есепті кезендегі дағдылы қызметтен алынған кіріс және таза кіріс немесе залал.

Кәсіпорын кейде шаруашылық қызметтің басқа түрінен  ерекше қызметтің жекелеген пәрменді бағыттарын үзуі немесе тоқтатуы мүмкін. Үзілген операцияның қызмет нәтижесін қалыпты қызметтен алынған пайдаға немесе залалға енгізу қажет. Егер операция табиғи құбылыстың немесе мемлекеттің араласу салдарынан үзілсе, онда операцияны үзуден алынған жиынтық кіріс немесе залал төтенше баптың анықтамасына сәйкес келуі мүмкін.Төтенше жағдайда заңды тұлғаның қалыпты қызметінен ерекшеленетін жағдай немесе операция жатады. Мұның өзінде осындай жағдай мен операция жиі немесе үнемі қайталанбайды деп қарстырылады.Әдеттен тыс – барынша ауытқымалы және кәсіпорын жұмыс істейтін ортаны ескере отырып, оның қалыпты қызметімен анық немесе кездейсоқ байланысты емес оқиға немесе мәміле.Сирек пайда болу – кәсіпорын жұмыс істейтін ортаны ескере отырып, көз жетерлік келешекте туындауы негізделіп күтілмейтін оқиға немесе мәміле.Әдетте төтенше жағдай табиғи апаттың, мемлекеттің араласуының және т.б. нәтижесінде пайда болады. Мысалы, жер сілкінісі немесе мемлекеттің кәсіпорынға тиесілі активтің экспроприациясы (активтен күштеп айыру) және т.б.

Төтенше жағдай нәтижесінде алынған кіріс немесе залал кіріс және шығыс есебінде жеке көрсетіледі. Әрбір төтенше жағдайдың мәні мен сомасы жылдық есепке түсіндірме жазбада толықтай баяндалуы тиіс.Төтенше жағдай қайталана бермейтін және кәсіпорынның қалыпты қызметің құрамына кірмейтін, ол алдын – ала болжанбайтын құбылыс болып анықталатынын түсіну қажет. Бизнес жолы кездейсоқ және күтпеген жағдайға, ал іскерлік өмір өзгеріске толы болады. Төтенше жағдай сияқты, тауар нарығында бағаның өзгеру салдарынан пайданы толықтай ала алмай (залал шегуге) де болады.

Даяр өнім – негізгі және қосалқы  цехтардың сатуға арналған өнімі. Даяр өнімнің өндірісті аяқталуы, жинап – толықтырылуы, сонымен бірге ол стандартқа немес техникалық шартқа сәйкес келуі тиіс. Даяр өнімді техникалық бақылау қызметі қабылдап алуы тиіс, сондай – ақ оның паспорты, сертификаты немесе оның сапасы мен жинақтылығын растайтын басқа да құжаты болуы тиіс. Аталмыш өнім қоймаға тапсырылуы, ал егер тапсырыс берушіге сол жерде табыс етілуі тиіс болса, онда ол қабылдау актісімен немесе басқа құжаттармен ресімделуі тиіс.Даяр өнімге бөгде тарап үшін орындалған өнеркәсіптік сипаттағы жұмыс пен қызмет, сондай – ақ меншік өндірістің сатуға арналған  жартылай фабрикатының құны жатады. Өнім (жұмыс, қызмет) өндірісі мен оны сату жоспарын орындау субьектінің қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіш болып табылады.

Субьект өзінің өнімнің, жұмысы мен қызметін тұтынушы мен жасалған шаруашылық шартын орындау тәртібінде сатады. Ол өнімнің бөлігін өзінің өнім сататын сауда желісі арқылы сатуы мүмкін. Субьектінің ең маңызды міндеті өнімнің саны, номенклатурасы, оны жеткізу мерзімі, сапасы мен басқа да талап қойылатын шарты міндеттемелерді орындау болып табылады. Әрбір субьект және жалпы республиканың экономикасы тұрақты жұмыс істеу үшін сатып алушыға жеткізілген өнімді уақтылы төлеу (әрбір өндіруші кәсіпорын да сатып алушы) бұлжымайтын талап ретінде қойылады.

Жинақтамалы есепте даяр өнімді нақты өзіндік құн; талдамалы – есепте – жоспарлы өзіндік құн немесе шартты баға болуы мүмкін тұрлаулы баға бойынша бағаланады. Өнімнің нақты және жоспарлы өзіндік құны немесе келісімді баға мен нақты өзіндік құн арасындағы айырма (+,-) жеке есептеледі.

Бухгалтерлік есепте даяр өнімді бағалаудың келесі түрі қолданылады:

– өндірістік өзіндік құн (жоспарлы, нақты), оған даяр өнімді

өндіруге жұмсалатын барлық өндірістік шығын кіреді.

– толық өзіндік құн (жоспарлы, нақты), оған өндірістік өзіндік құн

және коммерциялық шығыс (сатумен, жарнамамен байланысты

және сатып алушы өтемейтін басқа да шығыс) кіреді;

– кәсіпорынның шартты бағасы бойынша;

– бөлшек сауда бағасы- кең салалы нарыққа түсетін және негізінен

бөлшек сауда желісі мен қоғамдық тамақтандыру кәсіпорын

арқылы сатылатын адамның жеке басы тұтынатын тауардың

бағасы бойынша.

Сатып алынған даяр өнім мен тауар сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс тараптар арасындағы шартта (келісімшартта) көзделген сату құны бойынша анықталады. Мәмледен алынатын кірістің сомасы бағадан немесе сатудан берілетін жеңілдіктің, сондай – ақ шартта (келісім шартта) келісілген арзандату (қосымша бағалау) сомасы ескеріліп алынған немесе алынуы тиіс құнмен өлшенеді.Субьект қызметінің сол бір мәмлесімен немесе оқиғасымен байланысты кіріс пен шығыс бір уақытта саналады.Егер ақшалай қаражаттың мерзімі ұзартылса немесе төлем межеленген мерзімнен бұрын төленсе, онда өтемақының құны алынған немесе алынуы тиіс ақшалай қаражаттың атаулы сомасынан аз немесе көп болуы мүмкін. Сату құны мен төлемнің атаулы сомасының  арасындағы  айырма пайыз түріндегі кіріс деп танылады.Сату құны деп сатып алушы актив үшін төлейтін немесе мәмліге осы актив дайын дербес тараптар арасында айырбасталатын құн түсініледі. Сату құнында шарттың тараптары бухгалтерлік есептің ақша есептеу, әділ алаламай ұсыну, алдын – артын болжау және т.б. сияқты принцептері назарға алынатыны қарастырылады. Тауар сатудан алынатын кіріс оның (кірістің) сомасы барынша рас бағаланса, яғни мәмілеге қатысушы екі тарап сатушы қандай бағаны сұрайтынын, ал сатушы қандай соманы төлейтінін білген жағдайда танылады. Субьектінің мәмілемен байланысты  экономикалық пайданы алу мүмкін екені сатушы сатып алушыға сатқан тауар үшін шартта айтылған соманы төлейтініне сенетінін білдіреді.

Жұмыс орындаудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс тауар сатудан алынатын кіріс анықтамасына қойылатын талаптар мен мына шарт сақталған жағдайда танылады:

-есеп беретін күні мәміле аяқталатын кезеңді барынша дәл анықтау;

-мәміле жасау кезінде жұмсалған шығыс пен мәмілені аяқтауға қажеттті шығысты барынша дәл анықтау;Қызмет көрсету жөніндегі мәміленің нәтижесі барынша дәл бағалау мүмкін болмаған жағдайда, кіріс өтелетін шығыс мөлшерінде ғана танылады.Негізгі қызметтен алынған кірісті қалыптастыру.

 

Бақылау сұрақтары:

1.Корпорацияның қызметіндегі меншік капиталының орны.

2.Корпорацияның меншікті капиталы, оның құрамы мен құрылымы.

3.Жарғы капитал – корпорация меншік қаражаттарының негізгі бастапқы көзі.

4.Негізгі қорларды қайта бағалау, компанияның эмиссиялық қызметінің т.с.с. қорытындысы ретіндегі қосымша капитал.

5.Корпорацияның қаржылық қорлары, құрылу көздері мен пайдалану бағыттары.

 

Тест тапсырмалары

1. Компанияның жарғылық капиталында үлесі бар, тұлғалар:

A) құрылтайшылары

B) андеррайтерлер

C) меншік иелері

D) қарыз берушілер

E) акционерлер

F) кредиторлар

G) қосымша төленген капитал

H) эмитенттер

 

2.Жарғылық капиталға салынатын салым төлемі:

A) ақшалай қаражат

B) займ келісім-шарттары

C) біліктілік сертификаттары

D) материалдық емес активтер

E) өткен жылдардың дайын өнімдері

F) сақтандыру полистері

G) опциондар

H) интеллектуалдық меншік

 

3.Корпорацияның инвестициялау нысандары:

A)    мемлекеттік, меншік және аралас капитал

B)     меншік және қарыздық капитал

C)    материалда емес нысандағы капитал

D)    өндірістік, ссудалық және алып-сатарлық капитал

E)     ақша нысанындағы капитал

F)     материалды нысандағы капитал

G)    негізгі және айнымалы нысандағы капитал

H)    меншік және аралас капитал

 

4.Меншікті капитал:

А) Міндеттемелер капиталы

В) Сауда капиталы

С) Бөлінетін кіріс

D) Қарыз капиталы

E) Үстеме капитал және резервтік капитал

F) Актив және пассив

G) Алынатын капитал

H) Жарғылық капитал

 

5.Бөлінбеген кіріс:

A) бастапқы сома
B) өткен жылдардың бөлінбеген пайдасы
C) есепті жылдың бөлінбеген пайдасы
D) негізгі құрал жабдық
E) орны толтырылмаған залал
F) басқа ұйымнан тегін алынған мүлік
G) өзге активті қайта бағалауда табылатын пайда
H) инвестицияны қайта бағалауда кеткен пайда

 

6.Негізгі емес қызметтен кіріс:                                                                                                                              А.Акция бойынша дивиденд, облигация бойынша пайыздар.                                                            В.Орындалған жұмыс және көрсетілген қызметтен кіріс.                                                                      С.Капиталды қалыптастыруға шығындарды үнемдеу.                                                                                   Д.Бағалы қағаздарды сатудан кіріс.                                                                                                   Е.Арендадан кіріс.                                                                                                                                                    F.Өнімді таратудан табыс.                                                                                                                                         G.Негізгі құралдарды сатудан табыс.                                                                                                  H.Құрылыс- монтаж жұмыстарын тарату бойынша кіріс.

 

7. Компанияның жарғылық капиталында лесі бар, тұлғалар.

А) Андеррайтерлер.

В) Қарыз берушілер.

С)Акционерлер.

D) Қосымша төленген капитал.

Е) Эмитенттер.

F) Құрылтайшылар.

G) Кредиторлар.

H) Меншік иелері.

 

8.Жарғылық  капитал

A)  негізгі  капитал

B)  жарғылық  капиталға  салынатын  салым  мен  жарна

C)  резервті  капитал

D)  өзге активті  бағалаудан  қалған  пайда

E)  есепті  жллы  бөлінбеген  пайда

F)  орны  толмаған  залал

G)  артықшылықты  акция

H)  жай  акция

 

9.Компанияның меншік капиталының құрамына кіреді:                                                                                 А.Шыққан облигациялық займдар.                                                                                                                    В.Жарғылық капитал.                                                                                                                                                  С.Бөлінбеген кіріс (жабылмаған шығын).                                                                                                                    Д.Ұзақ мерзімді кредиттер.                                                                                                                                   Е.Еңбекақы бойынша міндеттеме.                                                                                                                             F.Қысқа мерзімді кредиттер мен займдар.                                                                                                 G.Кредиторлық міндеттеме.                                                                                                                                         H.Резервтік капитал.

 

10.Қосымша төленбеген капитал элементтері:                                                                                                А.”Негізгі құрал жабдықтар қайта бағалауға алынған қосымша төленбеген капитал”.         В.”инвестицияны қайта бағалауға алынған қосымша төленбеген капитал,”      С.”Өзге қосымша төленбеген капитал”                                                                                                                              Д.Ақшалай төлем онын ішіндегі жылыдық жұмыс қорытындысы бойынша сыйақы                             Е.Барлық қызметкерлерге еңбекақы толенуге жұмсайтын шығыс                                                                   F.Еңбек және әлеуметтік жеңілдік белгілеуге жұмсалатын қаражат                                  G.Материялдық көмек                                                                                                                                                       H.”Қаржы инсвестициясы”

 

11. Акционерлік қоғамның жарғылық капиталы келесі жолмен өзгертілуі  мүмкін:

А.Салықтар бойынша міндеттемелер құру.                                                                                                      В.Акцияның номиналдық құнының төмендеуі.
С.Ұзақ мерзімді кредит және зайымдарды тарту.                                                                                 Д.Персоналға еңбек ақы төлеу бойынша міндеттеме құру.                                                               Е.Облигацияның қосымша санын шығару.                                                                                                        F.Қосымша акция санын орналастыру.                                                                                                           G.Қысқа мерзімді кредит және зайымдар тарту.                                                                                                  H.Акцияның номиналдық құнының көтерілуі.

 

12.Меншік капитал құны қалыптасады

А) облигациялық қарыз құнынан

В) ұзақ мерзімді банктік несие құнынан

С) кредиторлық берешек құнынан

D) қысқа мерзімді қарыздар құнынан

E) капиталдың қарыздық қайнар көз құнынан

F) бөлінбейтін кіріс құнынан

G) жай акция құнынан

H) артықшылығы бар акция

 

13.Жақсы  баланстың көрсеткіші болады

А) абсолютті өтімділік коэффиценті <0,5

В) кредиторлық берешек дебиторлық берешектен жоғары

С) дебиторлық берешек кредиторлық берешектің мөлшерімен сәйкес

D) ағымды өтімділік коэффиценті >1,0

E) кәсіпорынның меншікті айналым капиталмен қамтамасыз етілуі <0,1

F) жалпы өтімділік коэффиценті <1,0

G) ағымдағы  өтімділік  коэффиценті >2,0

H) кәсіпорынның меншікті айналым капиталмен қамтамасыз етуі >0,1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8-ТАҚЫРЫП.Корпорацияның қарыз капиталын қалыптастыру

 

1.Қарыз капиталының құрамы және банк капиталын тарту құнын бағалау

2.Қарыз капиталды облигациялық қарыз нысанында қалыптастыру, оны тарту құнын бағалау

3.Қаржы тұтқасының (леверидждің) әсері, кредит пайызының шекті ставкасы және қарыз капиталын басқару кезінде оны пайдалану

 

1.Қарыз капиталы – кәсіпорын капиталын қаржыландырудың қарыз көзі арқылы қалыптасқан бөлігі.

Корпорацияның қарыз капиталының құрамына:

1.қысқа мерзімді кредит пен қарыз;

2.ұзақ мерзімді кредит пен қарыз;

3.кредиторлық берешек (тартылған қаражат нысанында) кіреді.

Қысқа мерзімді кредит пен қарыз айналым активтің орнын толтыратын көз болып табылады.

Алдын ала төлем жеткізушілерге берілетін пайызсыз кредит ретінде қарастырылады және көбінесе шаруашылықта төлемеу себебіне айналады. Батыс корпорациялары тауарды (қызметті) төлеудің осы түрін сирек қолданады.

Қарыз алушы компанияның алынған кредит пен қарыз бойынша қарыз берушіге берешегі бухгалтерлік есепте қысқа мерзімдіге және ұзақ мерзімдіге бөлінеді. Берешек мерзімді және мерзімі өтіп кеткен болады.

Алынған қарыз бен кредит бойынша берешекті өтеу мерзімі шарт ережесі бойынша 12 айдан аспайтын берешек қысқа мерзімді болып саналады.

Алынған қарыз бен кредит бойынша берешектің өтеу мерзімі шарт ережесі бойынша 12 айдан асатын берешек ұзақ мерзімді берешекке жатады.

Алынған кредит пен қарыз бойынша берешектің өтеу мерзімі әлі келмесе немесе белгіленген тәртіппен ұзартылса (мерзімі ұзартылса) берешек мерзімді деп саналады.

Алынған кредит пен қарыз бойынша қарызды өтеудің шартты мерзімі өтіп кеткен берешек мерзімі өтіп кеткен деп аталады.

Қарыз алушы есептік саясатқа сәйкес ұзақ мерзімді берешекті қысқа мерзімдіге ауыстыруға немесе өзінің иелігіндегі қарыз немесе кредит шарты бойынша өтеу мерзімі 12 айдан асатын қарыз қаражатты көрсетілген мерзім аяқталғанға дейін ұзақ мерзімді берешек құрамында есептеуге құқылы. Қарыз алушы бірінші нұсқаны таңдаған жағдайда, кредит шартының ережесі бойынша алынған қарыз бен кредит бойынша ұзақ мерзімді берешекті қарыздың негізгі сомасы қайтарылғанға дейін бір жыл қалғанда қысқа мерзімді қарызға ауыстырады. Қарыз алушы төлеу мерзімі аяқталғанға дейін мерзімді берешекті мерзімі өтіп кеткен берешекке ауыстыруға міндетті. Қарыз алушы осы ауыстыруды шарт ережесі бойынша қарыздың негізгі сомасын қайтаруы тиіс күннен кейінгі келесі күні жүзеге асырады. Акционерлік қоғамға вексель беру, берілген қарыз міндеттемесі деп аталатын корпоративтік облигация шығару және оны сату арқылы қарыз қаражат тарту құқығы берілген.

Қарыз алушы шетел валютасында (шартты ақша бірлігінде) берілген немесе көрсетілген қарыз немесе кредиттің берешегін кредиттік операция нақты жасалған күні ҚР Ұлттық банкінің қолданыстағы бағамы бойынша есептейді. Қарыз алушының банкіден алынған кредитін қайтаруы бухгалтерлік есепте оның кредиторлық берешегінің азаюы (өтеуі) ретінде көрсетіледі. Кредит алумен және оның пайдаланумен байланысты шығынға кредитор – банкіге төленуі тиіс пайыз кіреді. Алынған кредит бойынша жұмсалған шығын осы шығын жұмсалған кезеңнің шығысы ретінде саналады. Қарыз алушы оны операциялық шығыс құрамында есептейді.

Қысқа мерзімді кредит пен қарыз бухгалтерлік баланста қарыз алушының айналым активін қалыптастыратын қысқа мерзімді міндеттеме ретінде көрсетіледі. Алынған кредит пен қарыз бойынша берешек сомасына есепті кезеңнің соңында төленуі тиіс пайыз есептеліп көрсетіледі.

Есептелген пайыз сомасы бөлек есептеледі. Қысқа мерзімді кредит пен қарыздың түрлері бойынша талдамалы есепті кредиттік ұйым мен қарыз қаражат беретін өзге де қарыз беруші жасайды.

Сырттан тартылған ұзақ мерзімді капитал (кредит пен қарыз нысанында), әдетте, айналымнан тыс активті қаржыландыруға жұмсалады.

Айналымнан тыс инвестициялық активке негізгі құрал-жабдық объектісі, мүліктік кешен және сатып алуға және (немесе) салуға қомақты шығынды қажет ететін осындай актив жатады. Негізінен қайта сату үшін сатып алынатын объект тауар ретінде саналады және инвестициялық активке жатқызылмайды. Инвестициялық қарыз сатып алуға және (немесе) салуға тікелей қатысты алынған кредит пен қарызға жұмсалған шығын объектінің құнына енгізіледі және бухгалтерлік есеп ережесінде активтің амортизациясы қарастырылмаған жағдайды қоспағанда, амортизация есептеу арқылы өтеледі.

Инвестициялық актив сатып алумен және (немесе) салумен тікелей байланысты алынған кредит пен қарызға жұмсалған шығын акционерлік қоғам келешекте экономикалық пайда алуы ықтимал деген оймен немесе осы актив ұйымның басқарушылық мұқтажына қажет болған жағдайда аталмыш активтің бастапқы құнына енгізіледі.

Инвестициялық актив сатып алумен және (немесе) салумен тікелей байланысты алынған кредит пен қарыз шығыны қарыз қаражатын ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қаржы салымы ретінде уақытша пайдаланудан алынған кіріс мөлшеріне азайтылады. Инвестициялық активті қаржыландырумен тікелей байланысты шығын төмендеген жағдайда мысалы, құрылыс материалдары мен жабдықтың бағасы төмендегенде, қосалқы мердігер жұмыстың жекелеген түрін кезеңін орындауды кешіктерінде және басқа да осындай себептерде қарыз қаражатын салуға болады. Қарызға жұмсалған шығын алынған кірістің мөлшері есеппен расталғаннан кейін сол мөлшерге кемітілуі тиіс.

Алынған кредит пен қарызға жұмсалған шығын инвестициялық активтің бастапқы құнына:

1.осы активті сатып алуға және (немесе) салуға шығын жұмсалса;

2.инвестициялық актив құрумен байланысты жұмыс нақты басталса;

3.кредит пен қарыз немесе оны жүзеге асыру жөніндегі міндеттеме бойынша нақты шығын жұмсалса негізіледі.

Инвестициялық активті салумен байланысты жұмыс үш айдан асатын мерзімге кідіртілген жағдайда, көрсетілген активті құруға тартылған, алынған кредит пен қарызға жұмсалған шығынды енгізу кідіртіледі. Бұл жағдайда қарызға жұмсалған шығын ұйымның операциялық шығысына жатқызылады. Объектіні салу процесінде туындаған техникалық және (немесе) ұйымдастыру мәселесін қосымша келісу жүзеге асырылатын кезең ішінде инвестициялық активті қалыптастыру жөніндегі жұмыс тоқтатылды деп саналмайды. Осы актив негізгі құрал-жабдық немесе мүліктік кешен объектісі ретінде бухгалтерлік есепке қабылданған айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап алынған кредит пен қарызға жұмсалған шығын инвестициялық активтің бастапқы құнына енгізілмейді. Егер инвестициялық актив негізгі құрал-жабдық немесе мүліктік кешен ретінде бухгалтерлік есепке қабылданбаса (тиісті актив баптары бойынша), алайда онда іс жүзінде өнім шығарыла (қызмет көрсетіле) бастаса, онда алынған кредит пен қарызға жұмсалған шығынды пайдалану нақты басталған айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап осы активтің бастапқы құнына енгізу кідіртіледі.

Ұзақ мерзімді кредит пен қарыз бухгалтерлік баланста өтеу мерзімі есепті күннен кейін 12 айдан аспайтын ұзақ мерзімді міндеттеме ретінде көрсетіледі. Егер бухгалтерлік есептегі кредит пен қарыз сомасы шартқа сәйкес есепті күннен кейін 12 ай ішінде өтелуі тиіс болса, онда есепті кезеңнің соңында оның өтелмеген сомасы қысқа мерзімді міндеттеменің тиісті баптары бойынша көрсетіледі. Мұның өзінде көрсетілген мерзім осы міндеттеме бухгалтерлік есепке қабылданған айдан кейінгі күнтізбелік айдың бірінші күнінен бастап міндеттемені өтеу мерзімі туралы шарттың ережесі ескеріле отырып есептеледі.

Баланста есепті жылы өтелуі тиіс ұзақ мерзімді ретінде көрсетілген міндеттеме осы есепті жылдың басында қысқа мерзімді ретінде көрсетілуі мүмкін. Бұрын ұзақ мерзімді ретіндегі есептелген міндеттемені қысқа мерзімді ретінде көрсету фактісін бухгалтерлік балансқа түсіндірмеде баяндау қажет.

Есептелген пайыз сомасы бөлек есептеледі. Мерзімінде төленбеген кредит пен қарыз да бөлек есептеледі. Ұзақ мерзімді кредит пен қарыздың талдамалы есебін кредиттік ұйым мен қарыз қаражат беретін басқа да қарыз берушілер жасайды.

Ұйымның есептік саясаты жөніндегі ақпараттың құрамына:

–          ұзақ мерзімді берешекті қысқа мерзімдіге ауыстыру;

–          қосымша шығынның құрамы мен оны есептен шығару;

–          қарыз міндеттеме бойынша тиесілі кірісті есептеу және оны бөлу тәсілін таңдау;

–          қарыз қаражатты уақытша салудан алынған кірістің есебін жүргізу тәртібі жөніндегі ақпаратты енгізу қажет.

Ұйымның бухгалтерлік есеп-қисабында:

–          кредит пен қарыздың негізгі түрі бойынша берешектің болуы және оның мөлшерінің өзгеруі;

–          қарыз қаражаттың негізгі түрін өтеу мерзімі;

–          операциялық шығынға және инвестициялық активтің құнына енгізілген кредит пен қарызға жұмсалған шығынның сомасы;

–          кредит пен қарыздың орташа өлшенген ставкасының (ол қолданылатын жағдайда) мөлшері жөніндегі деректер көрсетіледі.

Жалпы мақсатқа арналған шығынның орташа өлшенген ставкасы (ОШС) мына формула бойынша белгіленеді:

Есепті кезең ішінде өтелмеген кредит пен қарыздың орташа өлшенген сомасын анықтау үшін әрбір айдың бірінші күніне өтелмеген кредит пен қарыз қалдығы қосылады және алынған сан есепті кезеңдегі айлардың санына бөлінеді. Инвестициялық активтің бастапқы құнының жалпы мақсатқа арналған кредит пен қарызды пайдаланумен байланысты шығын бөлігіне енгізілуі тиіс шығын негізгі құрал-жабдық пен мүліктік кешен объектісі арасында осы мақсатта пайдаланылған жалпы тағайындалыстағы кредит пен қарыз құнына үйлесімді бөлінеді.

Қор биржасынан тартылатын қарыз арқылы қаржыландырумен салыстырғанда (корпоративтік облигация эмиссиясы) ұзақ мерзімді кредит қарыз алушыға мынадай артықшылық береді:

1.эмиссиялық құжаттамалық бағалы қағаз басып шығаруға, оны орналастыруға, қаржы делдалының қызметін төлеуге шығын жұмсалмайды;

2.қарыз алушы мен банк (кредитор) арасындағы құқықтық қатынас жөнінде шамалы ғана адам хабарлар болады;

3.қор биржасынан қаражат түсумен салыстырғанда өтініш беру және банкіден кредит алу арасындағы мерзім азаяды.

Қарыз капиталын банк кредиті нысанында алатын көздің және оны алу ережесі әр түрлі болады, сол  себептен қарыз қаражатты қалыптастырудың тиімділігін салыстырып бағалау қажет. Аталмыш есеп сырттан тартылатын қарыз қаражаттың құнын элементтерге бөліп есептеуге негізделеді.

Қарыз қаражаттың құнын бағалаудың бірқатар ерекшеліктері бар, олардың ең бастылары мыналар болып табылады:

1.қарыз қаражаттың құнын базалық бағасын қалыптастырудың біршама қарапайымдылығы. Банкінің кредиті үшін пайыз нысанындағы борышқа қызмет көрсету құны кейіннен нақтыланатын базалық көрсеткіш ретінде болып табылады. Осы көрсеткіш туралы қарыз алушы мен банк арасында жасалатын кредит шартында айтылады;

2.қарыз капиталының құнын бағалау процесінде салық түзетушіні ескеру. Бұл жағдай борышқа қызмет көрсету төлемі, әдетте, операциялық шығыстың (кредитке қойылатын пайыз) құрамына енгізілуімен байланысты. Сөйтіп, салық салынатын кірістің мөлшері мен қарыз қаражаттың құны корпоративтік табыс салығының ставкасына төмендетіледі;

3.қарыз қаражат сырттан тартылған жағдайда пайыз төлеуден ғана емес, сонымен бірге борыштың негізгі сомасын өтеуден де әруақытта кері ақша ағыны түседі. Кері ақша ағыны кредиттік және пайыздық тәуекелді тудырады. Аталмыш тәуекел қарыз қаражаттың нысаны мен оны тарту ережесіне қарамастан туындайды. Мысалы, қысқа мерзімді кредитпен салыстырғанда ұзақ мерзімді кредиттің барлық нысанында пайыз ставкасы әрқашан жоғары;

4.қарыз капиталын сырттан тарту құны банкіден қарыз алушының кредит төлеу қабілетін бағалаумен өзара байланысты. Кредитордың бағалауы бойынша қарыз алушының кредит төлеу қабілеті неғұрлым жоғары болса, корпорация тартатын қарыз капиталдың құны соғұрлым төмен болады. Кредитке қойылатын пайыздың барынша төмен ставкасы бірінші сыныптағы қарыз алушы үшін орнатылатынын есте сақтау қажет.

Банк кредитінің құны қарыз алушы борышқа қызмет көрсетуге жұмсайтын негізгі шығынды қалыптастыратын пайыздық ставканың, яғни «кредит бағасының» негізінде анықталады.

Бағалау процесінде осы ставканы нақтылау қажет. Ол:

1.қарыз алушының кредит шартымен байланысты басқа да шығынның (мысалы, кредитті қарыз алушының есебінен сақтандыру) мөлшеріне ұлғайтылуы;

2.қарыз алушының кредит тартуға жұмсалған нақты шығынын көрсету мақсатында табыс салығының ставкасына төмендетілуі тиіс.

Осы ережені ескере отырып қарыз капиталының құны мына формула бойынша анықталады:

мұнда:  – банк кредит нысанында тартылатын қарыз капиталының құны,%;

СП – банкінің кредитіне қойылатын пайыз ставкасы,%;

– корпоративтік табыс салығының, бірлік үлесінің ставкасы;

– қарыз алушының банк кредитінің сомасын алуға жұмсаған шығынының деңгейі, бірлік үлесі;

– банк кредиті нысанында тартылған қарыз капитал, а.б;

– қарыз алушының банкінің кредитін алуға жұмсаған шығыны, а.б.

Мысал.

СП-15%;

Н – 0,3;

ЗК – 10 млн теңге;

– 200 мың теңге.

Егер қарыз алушыда банкінің кредитін тартуға қосымша шығын жұмсамаса немесе қарыз қаражатының мөлшерімен салыстырғанда ол мардымсыз болса,онда формула бөлгішсіз пайдаланылады.

Банк кредитін тарту саясатына мына негізгі кезең (қадам) кіреді:

1.Тартылатын банк кредитін пайдалану мақсатын анықтау.

2.Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кредит арасындағы арақатынасты бағалау (қарыз капиталын тартудың коммерциялық кредит, банкіге жатпайтын кредит және т.б. балама нысандарын ескере отырып).

3.Қарыз алушының ықтимал кредиторы – коммерциялық банкіні зерделеу және бағалау. Бағалау қарыз алушы үшін банкінің кредит саясатының тартымдылығы бойынша жүргізіледі.

4.Түрлі банкілерден жекелеген кредит түрін тарту мүмкіндігінің ережесін салыстыру.

Кредитор-банкіні таңдау мәселесін шешу үшін мына факторларды ескеру қажет:

-банкінің жалпы сипаттамасын:құрылтайшылардың құрамын, ұйымдастыру-құқықтық нысанын, банкінің қарыз капиталы нарығындағы мақсаты мен саясатын, оның клиенттерінің құрамын және т.б.;

-банкінің соңғы жылдағы қызмет нәтижесін:оның меншікті капиталының мөлшерін, қаржы нарығындағы жайғасымын, қаржысының тұрақтылығын және т.б.;

-банк көрсететін қызметтердің сапасы мен түрлерін.

Қарыз алушы үшін келесі параметрлердің де маңызы зор:

-есептік операциялардың жылдам жасалуы;

-қымбат емес кредит алу мүмкіндігі;

-есеп айырысу, валюталық және арнайы шот ашуға жұмсалатын шығынды барынша төмендету және оған қызмет көрсету сапасы;

-өзінің капиталын пайдалы салу мүмкіндігі және т.б.

Жағдайлардың кішігірім тізбесі де қызмет көрсететін банкіні таңдаудың ықтимал нұсқаларының көптігін сипаттайды. Банкінің сенімділігі мен оның қаржысының тұрақтылығы жөніндегі ақпаратты банк жариялайтын бірқатар кезеңнің (жылдардың) есеп-қисабынан алуға және онда келтірілген көрсеткіштерді басқа кредиттік ұйымдармен салыстыруға болады.

2.Облигацияның қарыз орналастыру ұзақ мерзімді қарыз капиталын тартудың бір нысаны болып табылады. Акционерлік қоғамның жарғысында өзге тәртіп белгіленбеген жағдайда, ол Директорлар кеңесінің (Қадағалау кеңесінің) Шешімі бойынша облигация орналастыруға құқылы. Қоғам акцияға ауыстырылатын облигацияны және акцияны ауыстырылатын басқа да эмисссиялық құнды қағазды акционерлердің жалпы жиналысының немесе жарғыға сәйкес акцияға айырбасталатын облигацияны орналастыру құқығы Директорлар кеңесіне (Қадағалау кеңесіне) берілсе, соның шешімі бойынша орналастырылады.

Облигация өзінің иесінің оны белгіленген мерзімде өтеуді (атаулы құн мен пайызды немесе дисконттық облигация бойынша атаулы құнды төлеуді) талап ету құқығын растайды.

Облигация эмиссиясы туралы шешімде оны орналастыру нысаны, мерзімі мен басқа да ереже анықталуы тиіс. Корпоративтік облигация орналастыру- бірқатар жүйелі тәртіптемелерден тұратын ұзақ және күрделі процесс.

Жазылыс арқылы орналстырылатын облигация эмиссиясы мына негізгі сатылардан тұрады:

1.Эмитенттің облигация шығару жөнінде шешім қабылдауы және оны бекітуі;

2.Эмиссияның проспектісін дайындау;

3.облигацияның шығарылымы мен эмиссияның проспектісін мемлекеттік тіркеу;

4.Облигацияның сертификатын жасау;

5.Эмиссияның проспектісін тіркеу жөніндегі ақпаратты жариялау;

6.Облигацияға жазылу;

7.,Облигация шығарылымының қорытындысы жөніндегі есепті тіркеу;

8.Облигация шығарылымының қорытындысы жөніндегі есепке енгізілген ақпаратты жариялау.

Эмиссияның проспектісі негізгі сатыда әзірленеді, ал кейінгі сатыда осы құжатта қарастырылған барлық ереже іске асырылады. Эмиссия проспектісінде келесі ұғым: облигация шығарылымының ең маңызды сипаттамасы мен қаржы аспектілері, осы қаржы құралының иесінің құқықтары, облигация орналастырылатын жағдай мен технология, орналастыру бағасын анықтау тәртібі, төлеу шарты мен тәртібі, облигацияны сақтау және оған берілген құқықтардың есебін жүргізу тәртібі, оларды өтеу және пайыз төлеу механизмі, облигациядан алынған кіріске салық салу ережесі айқын қалыптастырылуы тиіс.

Облигация эмиссиясының қаржы аспектілерін әзірлеуге эмиссияның көлемі, облигацияның атаулы құны, қаржы құралының түрі мен оның айналыс мерзімі, пайыздық ставка, пайыз төлеу кезеңділігі және т.б. негізгі параметрлер кіреді.

Өзінің инвестициялық сапасы бойынша ықтимал салымшының инвестордың эмитентінің мүддесіне жауап беретін облигация эмиссиясының оңтайлы нұсқасын таңдау ең өзекті проблема болып табылады.

Шығарылған барлық облигацияның атаулы құны қоғамның жарғылық капиталының мөлшерінен немесе үшінші тұлға қоғамға орналастыру мақсатында берген қамтамасыз ету мөлшерінен аспауы тиіс. Қоғам бір жолғы өте мерзімді облигация немесе межеленген мерзімде серия бойынша өтеу мерзімді облигация шығаруы мүмкін. Облигацияны орналастыру жөніндегі шешімге сәйкес ол ақшалай нысанда немесе өзге мүлікпен өтеледі.

Қоғам белгіленген мүлік кепілдігімен қамтамасыз етілген облигация;өзіне үшінші тұлға берген қамтамасыз етілген облигация; қамтамасыз етілген облигация шығаруға құқылы. Облигация қамтамасыз етілмеген болса, онда қоғам үш жылдан кем емес жұмыс істеуге, сондай-ақ осы уақытқа дейін оның екі жылдық балансы тиісінше бекітілген болса ғана облигацияны орналастыруға жол беріледі.

Облигация атаулы немесе ұсынушыға арналған болуы мүмкін. Қоғам атаулы облигация орналастырылған жағдайда, осы облигацияның тізбесін жүргізуге міндетті. Қоғам облигация иесінің  тілегі бойынша оны мерзімінен бұрын өтеу мүмкіндігін қарастыруға құқылы. Мұның өзінде облигация орналастыру жөніндегі шешімде өтеу құны мен облигацияны мерзімінен бұрын өтеуге тапсыруға болатын мерзім межеленуі тиіс.

Қоғам өзінің акциясына айырбасталатын облигацияны, егер белгіленген санаттағы және тұрпаттағы жарияланған акция саны осындай құнды қағаз (облигация) сатып алуға құқық беретін осы санаттағы және тұрпаттағы акция санынан аз болса, орналастыра алмайды.

Корпоративтік облигация қаржы құралы ретінде:

-капиталды шоғырландыруға және шаруашылықтың түрлі салалары арасында оны ақшалай нысанда қайта бөлуге;

-инвесторлардың пайыздық кірісті алдын ала белгіленген нысанда алуға және қарыздың негізгі сомасын қайтаруды қамтамасыз етуге;

-инвесторларға қосымша құқық пен кепілдік беруге (мысалы, пайыздық кіріс алғанда бірінші кезекте, облигациялық қарызды эмитенттің мүлкімен қамтамасыз ету және т.б.) мүмкіндік береді.

Сонымен бірге облигация – тәуекелді және эмитент тарапынан салиқалы инвестициялық саясат жүргізуді қажет ететін борышқорлық міндеттеме. Мұқият дайындалған эмиссия проспектісінің өзі де облигацияны эмитент ұсынған шартта толық орналастыруға кепілдік бермейді сондықтан қор биржасында облигациялық қарыз әркезде ойдағыдай болады деп сенуге болмайды.

Бухгалтерлік есепте облигациялық қарызды орналастырумен байланысты шығынға:

-төленуі тиіс облигация бойынша пайыз, дисконт;

-қаржы делдалына (андеррайтерге) төленетін комиссиялық сыйақы;

-борышқорлық міндеттеме шығару және оны орналастыруға жұмсалатын қосымша шығыс (мысалы, көшірме-көбейту жұмысын орындау, салық пен жиын төлеу, сараптама жүргізу, байланыс қызметін төлеу және т.б.)

Орналастырылған қарыз міндеттемесінің берешегі облигация проспектісіне сәйкес есепті кезеңнің соңында төленуі тиіс пайыз ескеріліп көрсетіледі. Эмитент-акционерлік қоғам орналастырылған облигация бойынша шығарылған және сатылған қарыз міндеттемесінің атаулы құнын кредиторлық берешек ретінде көрсетеді. Облигация бойынша пайыз кіріс нысанында есептелген жағдайда эмитент сатылған қарыз міндеттемесі бойынша кредиторлық берешекті есепті кезеңнің соңында ол бойынша төленуі тиіс пайызды ескеріп көрсетеді.

Эмитент орналастырылған облигация бойынша тиесілі кірісті (пайыз немесе дисконт) осы есептелген ақшаға жататын есепті кезеңнің операциялық шығысының құрамында көрсетеді. Эмитент пайыздық облигацияның кірістің қарыз берушіге төленуі тиіс сомасын біркелкі (ай сайын) енгізу үшін келешектегі кезең шығысының құрамында көрсетілген соманы алдын ала ескеруге құқылы. Қарыз алушы облигациялық қарызды орналастырумен байланысты қосымша шығынды көрсетілген шығын жұмсалған есепті кезеңде енгізеді. Қосымша шығын дебиторлық берешек ретінде алдын ала ескеріліп, кейін жоғарыда көрсетілген қарыз қаражат өтелетін мерзім ішінде операцилық шығын құрамына жатқызылуы мүмкін.

Корпоративтік облигация эмиссиясының есебінен тартылатын қарыз капиталдың құны дұркін-дүркін купон төлемінің сомасын қалыптастыратын купондық пайызы ставкасының негізінде бағаланады. Егер облигация өзге талап қойылып сатылса, бұл жағдайда бағалау базасы ретінде өтеу кезінде төленетін оның дисконтының сомасы болады.

Купондық облигация нысанында тартылатын қарыз капиталы құнының бағасы келесі формула бойынша анықталады:

мұнда: – облигация эмиссиясының есебінен тартылатын қарыз капиталдың құны,%;

– облигация бойынша купондық пайыздың ставкасы,%;

– эмиссия мөлшеріне қатысты эмиссиялық шығынның деңгейі, бірлік үлесі;

– эмиссияға жұмсалған шығын, а.б.;

– купондық облигация эмиссиясы нысанында тартылатын қарыз капитал, а.б.

Мысал.

-10%;

– 150 мың теңге;

– 5 млн теңге;

Дисконттық облигация нысанында тартылатын қарыз капиталы құнының бағасы келесі формула бойынша анықталады:

мұнда:  – дисконттық облигация нысанында тартылатын қарыз капиталдың құны,%;

– облигацияның номиналы, а.б.;

– облигация бойынша дисконттың орташа сомасы, а.б,;

– дисконттық облигация эмиссиясының есебінен тартылған қаражаттың сомасы, а.б.

Мысал.

-1000 теңге;

– 100 теңге;

– 2 млн теңге;

– 500 мың теңге.

Қарыз капиталын облигация шығару арқылы тарту акционерлік қоғамға мына артықшылықтарды береді:

1.Облигация эмиссиясы қоғамды басқаруды бақылауды жоғалтуға (акция шығару жағдайындағыдай) әкеп соқтырмайды.

2.Облигация қоғамның мүлкімен қамтамасыз етіледі және пайыз төлеуде басымдығы болады салық салынғанға дейін алынған пайданың есебінен , сондықтан облигация пайыз бойынша біршама жоғары емес қаржы міндеттемелерімен шығарылуы мүмкін.

3.Облигация қоғамның мүлкінен қамтамасыз етілген, сондықтан акциямен салыстырғанда инвестор үшін оның тәуекел деңгейі төмен, сол себептен облигацияны тарту мүмкіндігі мол.

4.Корпоративтік облигация, әдетте, ұзақ мерзімге (5-10 жыл) капитал тартуды қамтамасыз етеді, бұл ірі ауқымды инвестициялық жобаны іске асыру үшін қомақты қаржы ресурсын жұмылдыруға мүмкіндік береді.

5.Корпоративтік облигация құнды қағаздың басқа түрімен салыстырғанда қор биржасында тұрақтылау. Облигация бағамы, әдетте, қаржы нарығында іскерлік жағдай нашарлағанда акция сияқты төмендемейді. Акция құнды қағаз нарығында жағдаяттың өзгеруіне өте сезімтал болады.

6.Эмиссия проспектісін дайындау және облигацияны айналысқа шығару процесінде ықтимал инвестор үшін оның сапасы мен сенімділігіне басты назар аударылады; облигацияның жоғары инвестициялық тартымдылығы ол бойынша төлемнің төмен пайызын және тиісінше, эмитент-корпорация үшін қарыз капитал  тартудың тиімді шартын білдіреді.

Сонымен бірге облигация эмиссиясының акционерлік қоғам үшін мына жағымсыз салдары бар:

1.облигацияны жарғылық капиталды қалыптастыруға және ақшалай қаражаттың уақытша тапшылығының орнын толтыру үшін шығаруға болмайды; Ақша қаражатының уақытша тапшылығын банкінің қысқа мерзімді немесе коммерциялық кредитті тарту есебінен жабуға болады;

1.облигация эмиссиясы көбінесе эмитенттің елеулі қосымша шығынымен байланысты және ақшалай қаражат тарту үшін ұзақ мерзімді қажет етеді;

2.кредиттік рейтингінің деңгейі жоғары белгілі акционерлік қоғам (корпорация) ғана қомақты сомаға облигация орналастыруы мүмкін;

3.акционерлік қоғамның облигацияны өтеген кезде пайызды және борыштың негізгі сомасын уақытында төлеу үшін қаржылық жауапкершілігінің деңгейі өте жоғары, өйткені төлемнің мерзімі ұзақ уақытқа өтіп кеткен жағдайда осы сома банкроттық тәртіптеме арқылы өндіріледі;

4.облигация шығарылғаннан кейін қаржы нарығында жағдаяттың өзгеру салдарынан облигациялық қарыз бойынша белгіленген төлем пайызымен салыстырғанда несие пайызының орташа ставкасы едәуір төмендеуіде мүмкін. Бұл банкіден кредит алушымен салыстырғанда эмитентті қолайсыз қаржылық жағдайға ұрындырады.

Сөйтіп, қазіргі қазақстандық қаржы нарығы жағдайында облигация эмиссиясы пайдасы жоғары мұнайгаз кешені, энергетика, байланыс, тамақ өнеркәсібі, сауда акционерлік қоғамдары және ірі ауқымды инвестициялық және инновациялық жоба іске асырған жағдайда халық шаруашылығының кейбір салалары үшін тиімді болады. Осындай жобаны қаржыландыру үшін аралас әдісті пайдалану, яғни, ұзақ мерзімді қарыз капиталымен қатар нақты инвестицияның жалпы көлемінің 40-50%-нан кем емес мөлшерде корпорацияның меншікті қаражатын пайдалану орынды.

Корпоративтік облигация нарығының дамуы экономиканың нақты секторына шаруашылық жүргізуші субъектілердің бос ақшалай қаражаты ғана емес, сонымен бірге халықтың жинақ ақшасы есебінен де қосымша қаржы ресурсын тартуға мүмкіндік береді. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің (АҚШ,Ұлыбритания, Жапония және т.б.) азаматтары қаржы нарығында қатысушы азаматтардың жоғары үлесін құрайды және осы жағдай ақшалай қаражаттың өзінің дәстүрлі нысанынан (азаматтардың жинақ ақшасы, қолма-қол ақша, банк депозиті және т.б.) эмиссиялық құнды қағазға ауысуының қазіргі заманғы үрдісін көрсетеді. Осы үрдіс ақша капиталы жиынының инвесторлардың кең ауқымына қол жеткізімді құнды қағазға айналуының артуына ықпал етеді.

Қаржы нарығына кәсіби қатысушы құнды қағаздың жаңа түрін (корпоративтік облигация) шығарып, оны айналысқа қосқан жағдайда, ол өзінің қызметін дамыту үшін қосымша мүмкіндікке ие болады.

 

3.Кез келген акционерлік қоғам үшін оның меншікті де, сондай-ақ қарыз қаражаты да кірісті қамтамасыз етуі ең маңызды мәселе болып табылады.

Егер корпорация өндірістік-сауда қызметте меншікті де, қарыз капиталын да пайдаланса, онда меншікті капиталдың кірістілігін (пайдалылығы) банкінің кредитін тарту арқылы арттыруға болады.

Қаржы менеджменті теориясында меншікті капиталдың пайдалылығын осылай арттыру қаржы тұтқасының әсері (леверидж) деп аталады.

Мысал ретінде активтің пайдалылық деңгейі бірдей екі акционерлік қоғамды қарастырайық. Олардың арасындағы жалғыз ерекшелік – олардың баланс пассивінің құрылымы бірдей емес.

Мысал.

1-кәсіпорын                                                      2-кәсіпорын

Активі 1000млн теңге                                                                  1000млн теңге

Пассиві 1000 млн теңге                                                                 1000млн теңге

оның ішінде БҚ 1000млн теңге                                                   500млн теңге

ЗС-

500 млн теңге

ФИ-                                                                                                75млн теңге(ЗС-дан 15%)

ЭР-20%                                                                                          20%

 

А)екі кәсіпорын корпоративтік табыс салығын ТӨЛЕМЕЙДІ деп қарастырып меншікті қаражаттың таза пайдалылығын есептейік:

Көрсеткіш
Кәсіпорын
1
2
1.Инвестицияны пайдаланудың нетто-нәтижесі, млн теңге
200
200
2.Қаржы шығыны, млн теңге
–
75
3.Таза кіріс, млн теңге(1-2)
200
125
4.Меншікті қаражаттың таза пайдалылығы,(ТК/МҚ)
20
25
Экономикалық пайдалылық 20%-ды құрап бірдей болған жағдайда, екінші кәсіпорынның меншікті қаражатының 20% пайдалылығы қаржы көзінің өзге құрылымының есебінен ғана қамтамасыз етіледі. 5 пайыздық тармақты құрайтын осы айырма қаржы тұтқасы әсерінің деңгейі (ҚТӘ) деп аталады.

Қаржы тұтқасының әсері – кредиттің ақылы болуына қарамастан оны пайдаланудың арқасында кәсіпорынның меншікті қаражатының таза пайдалылығының үстелуі (МҚТП).

 

ә) екі кәсіпорын да корпоративтік табыс салығын төлейді деп қарастырып меншікті қаражаттың таза пайдалылығын есептейік:

Көрсеткіш
Кәсіпорын
1
2
1.Инвестицияны пайдаланудың нетто-нәтижесі, млн теңге
200
200
2.Қаржы шығыны, млн теңге
–
75
3.Салық салынғанға дейінгі кіріс, млн теңге(1-2)
200
125
4.Корпоративтік табыс салығы
67
42
5.Таза пайда, млн теңге
133

6.МҚТП(ТК/МҚ)
13,3(яғни 2/3 ЭР)
16,6(яғни 2/3 ЭР+ЭФР)

мұнда – дифференциал;

– қаржы тұтқасының иығы;

СРСП – пайыздың орташа есептік ставкасы;

;

Жасалған есеп пен алынған нәтиженің негізінде жаңадан алынған қарыз кәсіпорынның қаржы тұтқасының әсерін арттырады, яғни қарыз алу тиімді деген қорытынды жасауға болады. Алайда мұның өзінде дифференциалдың жай-күйін қадағалау қажет: қаржы тұтқасының иығы ұлғайған кезде кредитор өзінің тәуекелінің артуын кредиттің пайыздық ставкасын жоғарылату арқылы өтеуге тырысады. Сондықтан іскер менеджері қаржы тұтқасының иығын қалайда ұлғатпай, оны дифференциалға байланысты реттейді.

Кәсіпорын корпоративтік салықты қай ставкамен төлейтініне байланысты қаржы тұтқасының әсер ететін күшін келесі формула бойынша есептеуге болады:

Дифференциал теріс болмауы тиіс. Қаржы тұтқасының әсері активтің экономикалық табыстылығына 1/3-1/2(30-50%) оңтайлы тең болуы тиіс.

Мысалы, қаржы тұтқасының әсері мен меншікті қаражаттың пайдалылығы арасында 33%-дық арақатынасқа қол жеткізу үшін:

-ЭП (эконом.пайдалылық)=3 ПОЕС(СРСП) қаржы тұтқасының иығы 0,75;

-ЭП (эконом.пайдалылық)=2 ПОЕС(СРСП) қаржы тұтқасының иығы 1,0;

-ЭП (эконом.пайдалылық)=1,5 ПОЕС(СРСП) қаржы тұтқасының иығы 1,5;

Осы есептеу тәсілі корпорацияға қарыз қаражаттың қауіпсіз мөлшерін, яғни кредиттеуге жол берілетін жағдайды анықтауға мүмкіндік береді. Аталмыш тәсіл Еуропаның континенталдық елдерінде (Францияда Германияда және т.б.) кең пайдаланылады.

ҚТӘ есебі кредиттің осыдан жоғары корпорацияға банкімен шарт жасасу пайдасыз болатын шекті пайыздық ставкасы  қандай болуы тиіс деген сұраққа жауап бермейді. Егер корпорация кредит шартында осы ставканы сақтаса, онда меншікті капиталдың пайдалылық деңгейін сақтай алады.

Шекті кредит ставкасының мөлшерін мына формула бойынша анықтау ұсынылады:

мұнда  шекті кредит ставка, %;

нормативтік ставка (қайта қаржыландыру немесе есептік ставка,%);

И-  көздің жалпы сомасы (баланстың пассиві),а.б.;

ИС- меншікті қаражат көзі (меншікті қаражат);

ИЗ – қарыз қаражат көзі,а.б.;

ЧД- корпорация кредитпен пайдаланбаған базистік жағдайда алған таза кірісі,а.б;

– корпорацияның есепті кезеңдегі таза кірісі,а.б.

 

Әрбір нақты кредит мәмілесі үшін банк пайызының жол жол берілетін ставкасын келесі формула бойынша есептеуге болады:

Мысал.

Салық пен кредитке қойылатын пайызды төлегенге дейін 6 млн теңге кіріс алуды қамтамасыз ететін мәмілені жүзеге асыру үшін 15 күн мерзімге 6 млн теңге кредит алу қажет. Банк кредитті жылына 20%-бен береді. Осындай кредитті алу пайда әкеле ме?

Кредитке қойылатын пайыздың шекті ставкасы төмендегідей болады:

20%  болғандықтан, кредит шарты қарыз алушыға пайда әкеледі.

Сөйтіп, корпорацияның қажігерлері қарыз қаражатты басқару процесінде қажетті кредит сомасын, ол бойынша тиімді пайызды және кредиттің меншікті қаражаттың пайалылығына жасайтын ықпалын анықтауы тиіс.

 

Бақылау сұрақтары:

1.Компанияның ұзақ қарызды қаржыландыру көздерін тарту мен пайдалану мақсаты.

2.Ұзақ мерзімді қарыздарды қаржыландыру көздерін тарту түрлері: ұзақ мерзімді банк ссудаларды, лизинг, ипотекалық несие, мемлекеттік және жеке инвестициялар, акционерлік капитал.

3.Компанияның эмиссиялық қызметі қарыздық міндеттемелер мен акциялардың түрлі нысандары.

4.Франчайзинг және қаражаттарды тартудың басқа көздері.

5.Несиелеу әдістері, қаржыландырудың жаңа құралдары: факторинг, форфейтинг, форвардтық және фьючерстік келісімшарттар т.б.

 

Тест тапсырмалары

1.Несиелік келісімшартта келесі деректемелер міндетті түрде болуы тиіс:

A) даму перспективасы

B) кәсіпорын беделі

C) жарғылық капитал

D) кредиттің кепілдік түрі

E) кредиттің сомасы мен мерзімі және пайыздық ставка

F) борышқордың дәл атауы мен реквизиттері

G) жеке тұлғалардың қаржылары

H) кәсіпорын пайдасы

 

2.Қарыз капиталының құрамы:

A) ұзық мерзім кредит пен қарыз

B) кредиторлық берешек

C) қосымша төленген капитал

D) қысқа мерзімді кредиттер және қарыз

E) шыққан акциялар

F) бөлінбеген кіріс (жабылмаған зиян)

G) жарғылық капитал

H) резервтік капитал

 

3. Қарыздық бағалы қағаздар класы:

A)    акциялар

B)     опциондар

C)     варранттар

D)    облигациялар

E)     мемлекеттік қазыналық міндеттемелер

F)      форвардтар

G)    депозиттік және жинақ сертификаттары

H)    фьючерстер

 

4.Қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалау элементтері:

A) қарыздық капиталдың болмауы

B) қаржылық тұрақтылық

C)табыстылығы

D)инвестициялық портфельдің бар болуы

E) төлем қабілеттілік

F) құқықтық мүмкіншілігі

G)шығынсыздығы

H)компанияның қызмет ету мерзімі

 

5.Инвестициялық кредиттерді беретін орган.

А) Домбардтар.  В) Мемлекет.

С) Заңды тұлғалар.

D) Инвестициялық қор.

Е) Сюрвейелер.

F) Коммерциялық банктер.

G) Жеке тұлғалар.

H) Қайырымдылық қорлары.

 

6. Облигациялық қарыздарды орналастырумен байланысты шығындар құрылады:

A) кепілмен қамту құнынан

B) қаржылық делдалға (андеррайтерге) комисиондық сыйақы

C) сақтандыруға шығыннан

D) шығару және орналастыру бойынша қосымша шығындар

E) амортизациялық аударым

F) пайыздан, облигация бойынша дисконттан

G) дивидиендтік төлем

H) облигацияның номиналды құнын өтеу бойынша шығындары

 

7. Баға стратегиясы:

А)бәсекелестерден бірнеше жоғары баға қою, сыйақылық баға қалыптастыру

В)ауардың ерекшілігі үшін баға қалыптастыру

С)сыйақылық баға қалыптастыру

D)бәсекелестерге қарағанда жоғары баға қою

E)тауарлық рынокты оқу

F)бәсекелестер деңгейінде баға қою, нейтралдық баға қалыптастыру

G)бәсекелестерден бірнеше төмен баға қою, баға стратегиясы

H)тікелей тұтынушыларды таңдау

 

8.Акцияның негізгі түрлері:

A)купондық

B)міндеттемелі

C)қысқа мерзімді

D)жай

E)атаулы

F)дисконттық

G)мемлекеттік

H)артықшылықты

 

9.Артықшылығы бар акция түрлері:

A)аудармалы

B)конвертирленетін

C)орта мерзімді

D)дисконттық

E)дивидендтің жылжымалы ставкасымен

F)қысқа мерзімді

G)купондық

H)кумулятивті

 

10.Қарыздық бағалы қағаздар класы:

A)акциялар

B)мемлекеттік қазыналық міндеттемелер

C)опциондар

D)форвардтар

E)облигациялар

F)варранттар

G)фьючерстер

H)депозиттік және жинақ сертификаттары

 

11.Қарыз алушыда қажетті өтімді қаражаттардың болуы мынаған тәуелді:

A) Қор қайтымдылығы

B) Еңбек өнімділігі

C) Қаржылық менеджменттің тиімділігі

D) Фирманың шаруашылық қызметінің көлемі

E) Қамтамасыз етілмеген қарыздардың жойылуы

F) Коммерциялық қызметтің салалары, өндіріс циклының ұзақтығы

G) Төлем қабілеттілігінің жоғарылауы

H) Жалпы нарықтық коньюнктураның жағдайы, фирма жұмысының маусымдылығы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9-ТАҚЫРЫП.Тартылған капиталдың құны және орташа безбенделген капиталдың құны

 

1.Капиталдың экономикалық табиғаты (ұғым және жіктелім).

2.Капитал тарту тәсілі мен көзі.

3.Капитал қалыптастырудың әдістемелік тәсілдемесі.

 

1.Капитал-қаржы менеджментінің ең өзекті ұғымдарының бірі болып табылады.Қаржы менеджменті көзқарасынан қарастырғанда каритал корпорацияның активіне(мүлкіне)салынған қаражаттың ақшалай,материалдық және материалдық емес нысандағы жалпы мөлшерін білдіреді.Корпоративті қаржы көзқарасынан қарағанда капитал корпорациямен басқа да шаруашылық жүргізуші субъектісінің арасында оны қалыптастру мен пайдалану қатысында туындайтын ақшалай (қаражы)атынасын білдіреді.Осындай ақша қарым-қатынасы заңды тұлға ретіндегі корпорация(акционерлік қоғам)мен оның акционерлері (инвестор),кредитор,жеткізуші,өнім(қызмет)сатып алушы,қор нарығына мекемелік қатысушы және мемлекет(бюджеттік жүйеге салық және жиын төлеу)арасында пайда болады.

Капитал салу нәтижесінде негізгі және айналым капиталы құрылады.Негізгі капитал жұмыс істеу процесінде айналымнан тыс актив нысанына, ал айналым капиталы-айналым активі нысанына айналады.Корпорациянаң айналым активіне авансыланған ақшалай ресурсы айналым қаражаты болып табылады.

Капиталға тән белгілерді қарастырайық.

Капитал-өзін ұлғайту(өзін-өзі үлкейту)үшін пайдаланылатын байлық.Капиталды өндірістік-сауда процесіне инвестициялау кәсіпкердің пайдасын қалыптастырады.

Экономикалық теорияда келесі төрт факторды:капитал,жер,жұмыс күші және менеджментті(өндірісті басқару)атап өту қажет.Капитал салу нысаны бойынша кәсіпкерлік және несие капиталы болып бөлінеді.Кәсіпкерлік капитал корпорацияның нақты (күрделі),материалдық емес және қаржы активіне пайда алу және оны басқару құқығын алу мақсатында авансыланады. Несие капиталы- кепілзат қайтарымды,ақылы.шұғыл болса және қамтамасыз етілсе кредитке берілетін ақша капиталы. Кәсіпкерлік кредитпен салыстырғанда несие капиталы кәсіпорынға салынбайды,қарыз беруші(банк)пайыз алу мақсатында оны қарыз алушыға уақытша  пайдалануға береді.Несие капиталы кредит нарығында тауар ретінде болады,ал пайыз оның бағасы болып табылады.Төмен пайызға алынған кредит-«арзан ақша»;жоғарғы пайызға алынған кредит-«қымбат ақша» деп саналады. 15 күннен аз мерзімге алынған кредит «қысқа ақша»болып саналады.

Капиталдың бағасы капиталдың белгіленген сомасын тарту үшін қанша төленуі (берілуі) тиіс екенін білдіреді.

Меншікті капиталдың бағасы-акционерлік капитал үшін акция бойынша дивидендтің сомасы немесе үлестік салым мен онымен байланысты шығын бойынша төленген пайданың сомасы.

Қарыз капиталының сомасы-кредит немесе облигациялық қарыз және онымен байланысты шығын үшін төленген сомасы.

Тартылған капиталдың сомасы-кредиторлық берешектің құны.Ол пайда болғаннан кейін үш айдан астам мерзімде немесе шартта (келісімшартта)белгіленген мерзімде өтелмеген кредиторлық берешектің айыппұл санкциясының сомасын білдіреді.

Сөйтіп,капитал-корпорацияға кіріс әкелетін қаражат көзі(баланстың пассиві).

Капитал оның иелерінің (меншік иелерінің)ағымдағы және келешектегі кезеңде әл-ауқатының негізгі көзі ретінде болады.Капитал-фирманың(корпорацияның)нарықтық құнының негізгі өлшеушісі болып табылады.Бұл ең алдымен таза активтің мөлшерін анықтайтын меншікті капиталға қатысты.Сонымен бірге пайдаланылатын меншікті капиталдың көлемі қосымша пайда әкелуі мүмкін тартылатын қарыз капиталдың параметрін білдіреді.

Капиталдың серпіні корпорацияның өндірістік және коммерциялық қызметінің тиімділігін маңызды өлшеуіш болып табылады.Меншікті капиталдың өздігінен өсу қабілеті корпорацияның таза(бөлінбеген)пайдасын қалыптастырудың қолайлы деңгейін,оның меншікті қаражат есебінен қаржылық тепе-теңдікті қолдау қабілетін сипаттайды.Меншікті капиталдың жалпы көлемінде оның өзіндік құнының төмендегені сыртқы қаржыландыру көзінен(қарыз және тартылған қаражат)қаржы тәуелсіздігін айрылу фактісін растайды.

Капитал мына белгілер бойынша жіктеледі:

1.Корпорацияның тиесілілігі бойынша меншікті және қарыз капиталы болады.Меншікті капитал корпорацияға меншік құқығында тиестілі және активтің айтарлықтай бөлігін қалыптастыру үшін пайдаланылады.Қарыз капиталы корпорацияны қаржыландыруға арналған қайтарылатын және ақылы негізде тартылатын ақшалай қаражатты білдіреді.Қарыз капиталының барлық нысаны корпорация белгіленген мерзімде өтеуге тиіс міндеттемесіне жатады.Қысқа мерзімді қарыз капиталы (кредиторлық берешекті қоса алғанда)айналым активінің орнын толтыруға жұмсалады.

2.Капитал пайдалану мақсаты бойынша өндірістік,несиелік(ссудный) және жалдаптық(спекулятивный)болып бөлінеді.Жалдаптық капитал қайталама қор нарығында айналымдағы акцияның құны әжептәуір көтерілуі салдарынан пайда болады.Жалдаптық операция барынша жоғары кіріс(пайда)табу үшін жасалады.

3.Инвестициялау нысаны бойынша шаруашылық серіктестік пен қоғамның жарғылық(қойма)капиталын қалыптастыру үшін пайдаланылатын ақшалай,материалдық және материалдық емес нысандағы капитал болады.

4.Капитал инвестициялау объектісі бойынша негізгі және айналым капиталы болып бөлінеді.Негізгі капитал айналымнан тыс капиталдың барлық түріне (материалдық және материалдық емес)салынады,ал айналым капиталы өтімділік дәрежесі әртүрлі айналым активіне(запас,дебиторлық берешек,қаржы салымы мен ақшалай қаражат)салынады.

5.Меншік нысаны бойынша мемлекеттік,жеке меншік және аралас капитал болады.

6.Қызметтің ұйымдастыру-құқықтық нысаны бойынша акционерлік,үлестік(қойма)және отбасы шаруашылығына тиесілі жеке капитал болады.

7.Капитал өндірістік процесте қатысу сипаты бойынша қолданыстағы және әрекетсіз(жөндеудегі,резервтегі,консервациядағы,аяқталмаған құрылыстағы негізгі құрал-жабдық).

8.Меншік иесінің пайдалану сипаты бойынша тұтынылатын және жинақталатын(қайта инвестицияланатын, капиталдандырылған) капитал болады.Тұтынылатын капитал дивиденд және әлеуметтік сипаттағы басқа да төлемге жұмсалатын сома жатады.Қайта инвестицияланатын капиталға есепті және өткен жылдың бөлінбеген пайдасы жатады.

9.Ел экономикасына тарту көзі бойынша-отандық және шетелдік капитал болады.

Шетелдік инвестицияның ауқымды ағынына бейімделу келесі проблемалардың пайда болуына себеп болады:

·         Шетелдік капитал экономиканың нақты секторына салынбайды және салым,әдетте, қысқа мерзімді болады;

·         Шетелдік капиталдан тәуелділіктің ұлғаю салдарынан валюта қаражаты тұрақты түрде айтарлықтай мөлшерде кетеді(әкетілетін пайда нысанында);

·         Шетелдік инвестор капитал салынатын бағытты белгілегенде өзінің мүддесі мен пайдасын ойластырады,сондықтан көптеген жағдайда жаңартылмайтын баламасы жоқ табиғи ресурсты әкеледі.

ХХ ғасырдың 90-шы жылдары инвестицияның жалпы көлемінде шетелдік инвестицияның үлесі 3% -дан аспағаны кездейсоқ емес.Іс жүзінде капиталдың басқа жіктелімі де (мысалы,жария,және «көлеңкелі және т.б) қолданылады.

Капиталды өнімді пайдалану процесінде оның жұмысы қаражаттың ауыспалы айналым процесімен(жеке корпорация шеңберінде)сипатталады.Ауыспалы айналым процесі мына формула бойынша жасалады:

Д –Т-Д’,

Мұнда:Д-инвестор авансына берген ақшалай қаражат;

Т-тауар(инвестор сатып алған еңбек құралы мен заты);

Д’ –орнын толтыру,еңбекақы және пайда қорын қоса алғанда инвестор даяр өнімнен алған ақшалай қаражат;

Д’-Д-инвестордың таза кірісі;

Д’-Т-тауарды сатудан алынған түсім;

Д-Т- инвестордың тауар сатып алуға(жасауға)жұмсалған шығыны.

Капитал айналымының орташа ұзақтығы айналымдылық коэффициенті мен бір айналымның есепті кезеңдегі күнде немесе айда есептелген ұзақтығы көрсетіледі:

= ,

Мұнда: – капиталдың айналымдылық коэффициенті,айналым саны;

ВР-тауар сатудан алынған түсім(нетто)

К- капиталдың есепті кезеңдегі орташа құны;

-бір айналымның ұзақтығы,күн;

365 күн-жылдағы күн саны(90 күн-тоқсан; 180 күн-жарты жыл үшін).

Сөйтіп,капитал өзін-өзі ұлғайтатын байлық,сондай-ақ өндірістің негізгі факторы болып табылады.Капиталды өндірістік-сауда процесіне инвестициялау ғана меншік иесіне пайда нысанындағы қосымша кіріс әкеледі.Өндіріске инвестицияланған қоғамдық капитал(меншік иесінің бүкіл жиынтығын)қоғамның әл-ауқатының негізгі(еңбек нәтижесі дұрыс бөлінсе)құрайды.

2.Кәсіпорынның(корпорацияның)қаржы саясатын іске асыруда және оның ақша айналымын  басқаруда фирма ішінде қаржыны жоспарлаудың маңызы зор.Қазақстан экономикасының қазіргі замандағы даму кезеңінде қаржы жоспары өндірістік және коммерциялық қызметті реттейтін маңызды құрал ретінде қала береді.Қаржы жоспарын(бюджетін)әзірлемес бұрын ағымдағы (операциялық)және инвестициялық қызметті қаржыландыру үшін капитал тарту тәсілі мен көзін анықтау қажет.

Кәсіпорын басшылығы алдына: қарастырылатын жобаны(бағдарламаны)іске асыруға қандай қаражат қажет деген бірінші мәселе қойылады.

Қойылатын екінші мәселе:ақшалай қаражат қандай көзден және қандай нысанда алынады:

Үшінші мәселе:салынған қаражат қашан толық қайтарылатынын және инвестордың кіріс қашан алатынын күтуге болады?

Бірінші сұраққа алынатын жауап кәсіпорынның кірісі мен шығысы көрсетілетін қаржы жоспарымен (бюджетімен)байланысты.

Бюджет-кәсіпорынның келешекте жасайтын операцияларын жоспарлау және бақылау құралы болып табылатын қаржы құжаты.Бюджеттің болжамды баптарында кәсіпорынның белгіленген стратегиялық даму мақсаты мен оған қол жеткізу тәсілі анықталатын база ретінде болады.Бюджеттік кіріс бөлігінің болжамы меншік,қарыз және тартылған кірістің барлық ықтимал көзі ескеріліп жасалады.Іс жүзінде тиелген өнім (көрсетілген қызмет)үшін төлемді немесе ыңғайласпа төлемді өзара есепке алуды кешіктіру жиі кездеседі.Мұндай жағдайда корпаративтік топтың шоғырландырма (жинақтық)бюджетінің нақты кіріс бөлігі қысқарады.Сондықтан бюджет тапшылығын жою үшін оның кіріс және шығыс баптарын шұғыл түрде қайта қарау (нақтылау)қажет.Жиынтық бюджетті нақтылау корпорация басшылығының айрықша құқығы болып табылады.

Екінші сұраққа жауап беру үшін корпорация меншікті қаражаттың,тартылған көздің есебінен немесе осы аралас көздің есебінен дамитынын шешу қажет.Жұмыс істейтін кәсіпорын пайдалы болған жағдайда өндірісті кеңейтумен байланысты жобаны қарыз қаражат есебінен(құнды қағаз эмиссиясының есебінен де) қаржыландырылған дұрыс.Бір жағынан,салым тәуекелі шамалы болуына байланысты банк осындай кәсіпорыннан кредит үшін көтеріңкі пайыз талап етпейді.Екінші жағынан,қолда бар актив өнімді болса,кредитті материалдық жағынан өтімді актив қамтамасыз етеді.

Ауқымды инвестициялық жобаны жүзеге асыруда өз күшіне сену сенім артылған нәтижеге қол  жеткізе бермейді.Сондықтан жобаны іске асыру үшін бөгде инвестор мен кредитордан ақша ресурсын тартқан орынды.

Үшінші сұраққа жауап беру үшін инвестициялық жобаның бизнес-жоспарына ұзақ мерзімді инвестицияның мөлшерін,табыстылығы мен оның өзін-өзі өтейтін мерзімін бағалауға мүмкіндік беретін арнайы есеп-қисапты енгізу қажет.Инвестицияның өзін-өзі ақтайтынын есептеуге арналған негізгі формулаларды қарастырайық:

·100;                       ;

·100;                      ;

Мұнда: -инвестицияның пайдалылығы,%,

БП(ЧП)- бухгалтерлік немесе таза пайда;

И-ұзақмерзімді инвестицияның күрделі салым нысанындағы жалпы көлемі;

– ұзақ мерзімді инвестиция өзін-ақтайтын мерзім,жыл;

-бухгалтерлік баланс бойынша жыл соңында ұзақ мерзімді инвестицияның пайдалылығы;

СК-меншікті капитал;

ДО-ұзақ мерзімді капитал;

-ұзақ мерзімді иевестицияның бухгалтерлік баланс бойынша өзән-ақтайтын мерзімі.

Сөйтіп, кәсіпорынды (корпорацияның)қаржыландыру көзін талдаған кезде:

Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді капиталға қажеттілікті анықтау;

Актив пен капиталдың мөлшері мен түрі бойынша оңтайлы құрылымын анықтау мақсатында оның құрамындағы ықтимал өзгерісті талдау;

Тұрақты төлем қабілеттілікті және тиісінше қаржының тұрақтылығын қамтамасыз ету;

Меншікті және қаржы қаражатты барынша пайдалы пайдалану;

Шаруашылық қызметті қаржыландыруға  жұмсалатын шығынды төмендету қажет.

Қаржы және инвестициялық жоспар болған жағдайда кәсіпорынның ақшалай ресурсының мөлшерін анықтау мүмкін болады,мұның өзінде:

Кәсіпорын басшылығының құзыретін;

Салық заңнамасын және оның компанияның кірісіне жасайтын ықпалын;

Мемлекеттің ақша-кредит саясатын;

Баланс пассивіндегі( капитал құрылымындағы)меншікті және қарыз қаражаттың арақатынасын;

Ағымдағы инвестициялық қызметтің өзін-өзі ақтайтын түрлі нұсқасын қаржыландыруға жұмсалатын шығынды ескеру қажет.

Қазақстанда кәсіпорынды(корпарацияны)қаржыландыру көзі ішкі (меншікті капитал)және сыртқы (қарыз және қаржы нарығынан тартылған капитал)болып бөлінеді.

Ішкі қаржыландыру-бұл меншікті қаражаттың,ең алдымен таза пайданы және амортизациялық аударымды пайдалану.Өзін-өзі белсенді қаржыландыруда кәсіпорынның пайдасы бюджет жүйесіне салық,эмитенттің акциясы бойынша дивиденд төлеу,сондай-ақ  айналым қаражатын толықтыру,әлеуметтік бағдарламаларды орындау үшін жеткілікті болуы тиіс.

Белсенді емес (жасырын)қаржыландыруда мүлікті (мысалы,материалдық емес активті)  төмендетіп бағалау,сондай-ақ резерв қорға кемітіңкі аудару салдарынан кәсіпорын балансында көрсетілмейтін қосымша көз пайда болады.

Жасырын қаржыландыру көзіне:

Таза айналым капиталы (айналым активі мен қысқа мерзімді міндеттеме арасындағы айырма);

Бағалау резерві;

Қатысушыларға (құрылтайшыларға ) кіріс төлеу жөніндегі берешек;

Алдағы кезеңнің кірісі;

Келешекте жұмсалатын шығыстың резерві;

Жеткізушілерге және т.б төленуі тиіс мерзімі өтіп кеткен берешек жатады.

Өзін-өзі қаржыландырудың мынадай бірқатар артықшылықтары бар:

Таза пайдадан пайда болған қосымша меншік капиталдың есебінен кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нығаяды.

Меншікті қаражат бүкіл жыл бойы тұрақты түрде қалыптасады.

Сыртқы қаржыландыруға (кредитордың борышына қызмет көрсету )жұмсалатын шығын барынша азаяды.

Инвестициялық шығынның орнын толтыратын көз алдын-ала белгілі болуесебінен кәсіпорынды қосымша инвестиция есебінен дамыту жөнінде басқарушылық шешім қабылдау жеңілдейді.

Кәсіпорынның өзін-өзі қаржыландыру деңгейі оның ішкі мүмкіндігіне ғана емес,сонымен бірге сыртқы ортаға да(мемлекеттің салық,амортизациялық,бюджет,кеден және ақша-кредит саясатына,қаржы нарығының жағдаятына да) байланысты.

Өзін-өзі қаржыландыру салық салынатын пайданың мөлшерін заңды тәсілмен реттеуге мүмкіндік беретінін атап өту қажет және ол:

Активті негізгі және айналым қаражатқа жатқызу шекарасының өзгеруіне;

Негізгі құрал-жабдықтың амортизациясынесептеу тәсілін (желілік тәсіл,кемімелі қалдық тәсілі,негізгі құрал-жабдықтың құнын пайдалы пайдалану мерзімінің жыл санының сомасын есептен шығару тәсілі, негізгі қордың құнын шығарылатын өнімнің мөлшеріне үлесімді есептен шығару) таңдауға.Осы тәсілдің бірі біртектес объект тобы пайдалы пайдаланылатын мерзім ішінде қолданылады және кәсіпорынның есептік саясатында қарастырылады;

Материалдық емес активтің амортизациясын бағалау ережесіне;

Материалдық-өндірістік запастың есептеу әдісін(дайындаудың нақты өзіндік құны бойынша-салынған өнімнің өзіндік құны төмендейді және салық салығанда пайда жоғарылайды;соңғы сатып алу құны бойынша (ЛИФО әдісі)-өндірістің шығыны барынша ұлғаяды және пайда барынша төмендейді;бірінші сатып алу құны бойынша (ФИФО әдісі)-пайда барынша ұлғаяды және сатылған өнімнің өзіндік құны барынша азаяды);

Қатысушылардың шаруашылық қоғамының (жауапкершілігі шектеулі қоғамның,серіктестіктің )жарғылық капиталына салымын бағалау тәртібіне;

Күмәнді борыш бойынша резерв жасау тәртібіне байланысты болады.Резерв жасау тәртібі дебиторлық берешекті түгендеу нәтижесі,үстеме(жалпы шаруашылық) шығыстың құрамына және оны шығын баптары,тапсырыс,қызмет көрсетуші және қосалқы өндіріс пен шаруашылық және т.б. бойынша бөлу тәсілі бойынша белгіленеді.

Сыртқы қаржыландыру-мемлекеттің, қаржы-кредит ұйымының,қаржы институтына жатпайтын компанияның және азаматтардың қаражатын пайдалану.

Меншікті қаражат есебінен сыртқы қаржыландыруда кәсіпорын құрылтайшыларының(қатысушыларының)ақшалай қаражатын пайдаланылады.Кәсіпкерлік қызметті сырттан қаржыландырылған қаражатпен қамтамасыз етудің артықшылығы бар,өйткені ол кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз етеді,сонымен бірге банкіден кредит алуға(өтімді қараржат тапшы болған жағдайда )қойылатын талаптарды жеңілдетеді.

Қарыз капиталдың есебінен қаржыландыру-бұл кредитордың ақшалай қаражатты қайтарымды және ақылы негізде беруі.Осындай қаржыландыру кәсіпорын капиталын ақшалай қаражат салу арқылы арттыруды емес,қарыз алушы мен қарыз берушінің арасындағы кәдімгі кредиттік қатынасты білдіреді.

Кәсіпорынға кредит берілгенде қарыз алушы оны өтеуге және пайыз төлеуге қосымша шығынданады.Бухгалтерлік естепте кредитке қойылатын пайыз операциялық шығынның құрамына енгізіледі және сол себептен оның салық салынатын пайдасын төмендетеді.

Қарыз капиталы есебінен қаржыландырудың екі түрі болады:

Қысқа мерзімді кредит есебінен қаржыландыру;

Ұзақ мерзімді кредит есебінен қаржыландыру.

Қысқа мерзімді қарыз капиталы айналым активін (тауарлық-материалдық запасты,аяқталмаған құрылыстың дайындамасын,маусымды шығынды және т.б.) қаржыландыру көзі болып табылады.Тапсырыс берушінің тауарды  (өнімді)алдын ала төлем төлеуі төлемеуді туындатады және жеткізушіге берілген пайызсыз кредит ретінде қарастырылуы мүмкін.Қазақстандық компаниялармен салыстырғанда тауар төлемінің мерзімін ұзартумен (коммерциялық кредитпен) немесе бұйымның  бағасына жеңілдік беру спонтандық (сыртқы әсерсіз)жүйесімен жұмыс істейтін батыс компаниялары алдын ала төлемді сирек қолданады.Банк қысқа мерзімге тартылған капиталды қарыз алушымен жасалған кредит шартының негізінде оның мүлкімен нақты қамтамасыз етіп береді.Ұзақ мерзімге тартылған капитал (кредит нысанында) негізгі капиталды жаңартуға,сондай-ақ материалдық емес активті сатып алуға жұмсалады.

Күрделі салым –бұл негізгі капиталға салынатын инвестиция.Күрделі салымға жаңа құрылысқа жұмыс істейтін өндірісті кеңейтуге, қайта жаңартуға және техникалық жарақтандыруға, машина мен жабдық,жобаланған өнім және т.б. жұмсалатын шығын креді.Күрделі салым меншікті қаражат (бөлінбеген пайданың және амортизациялық аударымның)есебінен де,сонымен бірге тартылған қаражат (инвестор мен кредитор)есебінен де қаржыландырылады.

Қарыз алушы қор биржасынан (корпоративтік облигация эмиссиясынан) алынатын қарыз арқылы қаржыландырумен салыстырғанда,борышты тиісінше қамтамасыз етіп ұзақ мерзімді банк кредитін пайдаланған жағдайда оған мынадай артықшылық береді:

Құнды қағаз басып шығаруға,оны орналастыруға немесе электрондық тасымалдыушыға оның есебін жүргізуге ,эмиссияға,жарнамаға және орналастыруға шығын жұмсалмайды;

Қарыз алушы мен банк (кредитор)арасындағы құқықтық қарым-қатынас жөнінде шамалы ғана адам хабардар болады;кредит беру ережесі әрбір мәміле бойынша анықталады;

Банкіден кредит алуға өтініш берумен және қор нарығынан қаражаттың түсу арасындағы мерзім қысқарады (соңғы жағдайда ол бір жыл немесе одан асады);

Акционерлік қоғамның облигация шығаруға қойылатын шектеу.Мәселен, қоғам өзі жұмыс істейтін үшінші жылдан ерте емес және осы уақытқа дейін екі жылдық бухгалтерлік баланс тиісінше бекітілген және жарғылық капиталы толықтай төленген жағдайда ғана қамтамасыз етілмеген облигация шығара алады.Қоғам егер белгіленген санат пен тұрпаттағы жарияланған акция саны осы бағалы қағаз оны сатып алуға құқық беретін осы санат пен тұрпаттағы акция санынан аз болса,онда өзінің акциясына айырбасталатын облигацияны шығаруға құқықсыз.

Кәсіпорын (корпорация) капитал тартудың түрлі тәсілін салыстыра отырып ағымдағы және инвестициялық қызметті қаржымен қамтамасыз етудің оңтайлы нұсқасын таңдауға мүмкіндік алады.

3. Корпорацияның қаржылық-шаруашылық қызметінің тиімділігі оның капиталды мақсатқа орай қалыптастырып пайдалануына байланысты.Капитал фирманың активті қаржыландыру көзіне қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында қалыптастырылады.

Капитал қалыптастыру процесі келесі принциптерге негізделген:

Бірінші принцип-корпорацияның даму келешегін ескеру.Капитал қалыптастырудың осы стратегиясында жаңа кәсіпорын құрудың ТЭН мен жобасына ең алдымен қарыз және тартылған көзге қатысты арнайы есеп-қисап енгізу қарастырылады.

Баланс пассивінде капитал талдау мақсатында міндеттемені өтеу мерзімі бойынша келесідей топтастырылады:

Қысқа мерзімді пассив;

Ұзақ мерзімді пассив;

Меншікті капитал.

Қысқа мерзімді пассив-айналым активімен орны толтырылатын немесе жаңа қысқа мерзімді міндеттеме пайда болу нәтижесінде өтелетін міндеттеме.Ол,әдетте,ұзақ емес кезең (бір жылдан аспайтын мерзімде) ішінде өтеледі.Қысқа мерзімді міндеттемені жеке топқа бөлу баланстың өтімділігінің мониторингі үшін маңызы зор.

Ұзақ мерзімді пассив-бір жылдан асатын мерзімде өтелетін міндеттеме. Ұзақ мерзімді кредит пен қарыз осы міндеттеменің негізгі түрі болып табылады.Меншікті капитал корпорацияның жарғылық,қосымша,резервтегі капитал,өткен жылдардың және есепті жылдың бөлінбеген кірісі жататын меншікті қаражат көзін қамтиды.Осы баптардың сомасы акционерлік қоғамның таза активін білдіреді.

Меншікті капиталдың жағымды сипаттамасы:

Тарту жеңілдігі,өйткені оны ұлғайту жөніндегі шешімді (әсіресе ішкі көз есебінен)басқа шаруашылық жүргізетін субъектінің (мысалы,банкінің)қатысуынсыз меншік иесі мен менеджер қабылдайды;

Корпорация қызметінің барлық түрінен біршама тұрақты пайда алуды қамтамасыз етеді, өйткені меншікті капитал пайдаланылғанда несие пайызы мен облигациялық қарыз төленбейді. Бухгалтерлік есепте осы төлем қаржы нәтижесін кемітуге жатқызылады;

Корпорацияның және төлем қабілеттілігін ұзақ мерзімді кезеңде тұрақты дамуын қамтамасыз етеді.Осы мақсатқа ең алдымен капиталын толықтыру және күрделі салымды қаржыландыру көзі болып табылатын бөлінбеген кіріс есебінен қол жеткізіледі.

Тек меншікті капиталды пайдаланудың кемшілігіне мыналар жатады:

Кәсіпкерлік қызмет ауқымын кеңейту қажет болғанда тартылатын қаражаттың шектеулігі;

Балама қарыз көзімен салыстырғанда(әдетте,корпоративтік облигацияның тәуекелі жоғары болғандықтан,ол бойынша пайыз акция бойынша дивидендтен жоғары болады);

Қосымша акция эмиссиясы кезінде,әдетте,жарғылық капиталдың мөлшері қайта қаралады;

Қарыз қаражат тарту есебінен қаржы тұтқасының (леверидж)көмегімен меншікті капиталдың пайдалылығын іске асыру мүмкін емес.

 

Бақылау сұрақтары:

1.Капитал бағасы мен құрылымы түсінігі.

2.Капитал құрылымының белгілейтін факторлары.

3.Капитал құнының түрлері: ішкі, нарықтық, баланстық, шекті, жою, инвестициялық.

4.Капитал құнын бағалау әдістері.

5.Компания капиталының құны мен құрылымын табу.

6.Капиталдың оңтайлы құрылымын табу. Қазақстан кәсіпорындары үшін капитал құрылымы теориясының мәні.

 

Тест тапсырмалары

1.Облигациялық қарыздарды орналастырумен байланысты шығындар құрылады:

A) кепілмен қамту құнынан

B) қаржылық делдалға (андеррайтерге) комисиондық сыйақы

C) сақтандыруға шығыннан

D) шығару және орналастыру бойынша қосымша шығындар

E) амортизациялық аударым

F) пайыздан, облигация бойынша дисконттан

G) дивидиендтік төлем

H) облигацияның номиналды құнын өтеу бойынша шығындары

 

2.Капитал қалыптастырудың негізгі принциптері:

A) қарыздық капитал көзінің жоқ болуы

B) капиталды ұтымды пайдалану

C) әртараптандыру принципі

D) корпорацияның даму келешегін ескеру және меншікті капиталдың рентабельділігі

E) жоспарлық принципә

F) капитал құнының инвестиция пайдаланылғаннан асып түсуі

G) жариялық принципі

H) капиталды қалыптастыруға жұмсалатын шығынды барынша төмендету

 

3.Капиталдың орташа құнын есептеу үшін қолданылатын қайнар көздері:

А) бөлінбеген кіріс

В) банктік кредиттер және облигациялық қарыздар

С) қайырымдылық өорларының қаражаттары

D) негізгі құралдар

E) бюджеттік қаржыландыру

F) вексельдер

G) түсім

H) акционерлік капитал

 

4.Корпорация бағытына қарай бөледі:

А) қарыздық капитал

В)ақша түрінде, материалды және материалды емес нысанындағы капитал

С) жеке капитал

D) тартылған капитал

E) мемлекеттік, меншік және аралас капитал

F) негізгі және айналмалы капитал

G) ссудалық капитал

H) өндірістік, ссудалық және алып сатарлық капитал

 

5. Іс жүзінде корпорацияның балансы есебінен түрлі актив топтарын қаржыландырудың қандай тәсілі пайдаланылады:
A)сақтанымпаз
B)қалыпты
C)құрылымдық
D)модельдік
E)басқыншылық
F)айналымдық
G)ұзақ мерзімді
H)мерзімдік

 

6.Капитал құрылымын оңтайландырудың әдістері:

А) облигациялық қарыздарды барынша ұлғайту

В) қарыздық капиталдың жоқ болу өлшемі бойынша

С) ұзақ мерзімді кредиттер мен қарыздарды барынша төмендету бойынша

D) капитал құнын барынша төмендету өлшемі

Е) меншік капиталды барынша ұлғайту бойынша

F) капитал құнының барынша ұлғайту өлшемі бойынша

G) капиталдың құрылымын қаржы тәуекелін барынша азайту өлшемі бойынша

Н) меншікті капиталдың таза пайдалылығының өсімін барынша ұлғайту өлшемі бойынша

 

7.Облигациялар құқықтары:

A)акция бойынша дивидендтерді есептегенге дейін пайыздарды төлеу құқығы

B)оның айналымының мерзімі біткенде номиналды құнын қайтару құқығы

C)компанияның басқа бағалы қағаздарын сатып алу, сату құқығы

D)дауыс құқығы

E)басқару құқығы

F)компанияның акционерлік капиталында сәйкес үлесіне және G)жойылуында активтер қалдығына құқық

H)кепілдендірілген кіріс алуға құқық

 

8.М.Гордонның формуласы арқылы акцияның бүгінгі нақты құнын A)бағалау үшін келесі көрсеткіштер қолданылады:

B)компанияның таза кірісі

C)күтілетін дивиденд

D)акция номиналы

E)акцияны бағалау кезеңдегі рыноктық баға

F)салық ставкасы

G)дивидендтің жыл сайынғы күтілетін өсімі

H)акцияның баланстық құны

 

9. Капиталды салымды қаржыландыру әдісі:

А)құралдарды сатып алу

В)капиталды салым

С)жеке тұлғалардың ақша құралдарын салуы

Д)кредиттік қаржыландыру

Е)капиталды шығындалу

F)капиталды құн шығыны

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10-ТАҚЫРЫП.Корпорацияның қаржылық жағдайын бағалау және қаржылық тұрақтылыққа жету жолдары

 

1.Компания жөніндегі қаржы ақпаратының көзі

2.Қаржы есеп-қисабын талдау әдістері

3.Есеп-қисаптың негізгі қаржы коэффициенті

4.Корпорация қаржысының жай-күйін бағалау

5.Корпорацияның қаржы стратегиясы, корпорация қаржысының орнықтылығына қол жеткізудегі оның рөлі мен міндеті

 

1.Қаржы есеп-қисабы- пайдаланушыға кәсіпорын қаржысының жай-күйі мен қызметі, сондай-ақ осы пайдаланушы белгіленген іскерлік шешім қабылдау үшін оған есепті кезеңде кәсіпорын қаржысының жай-күйінде орын алған өзгеріс жөнінде қолайлы және түсінікті нысанда жинақталып қорытындыланған ақпарат беру мақсатында қаржы есебі дерегінің негізінде жасалған есеп-қисап нысанының жиынтығы.

Кәсіпорын қызметі туралы ақпаратқа мүдделі тарапты сыртқы және ішкі пайдаланушы деп аталатын екі негізгі санатқа шартты түрде бөлуге болады.

Ішкі пайдаланушыға кәсіпорынның басқарушылық қызметкерлері жатады. Бұл қызметкерлер өндірістік және қаржы сипатындағы түрлі шешім қабылдайды. Мысалы, кәсіпорынның келесі жылға арналған қаржы жоспары есеп-қсап негізінде жасалады, сондай-ақ сатудың, сатылатын тауардың мөлшерін ұлғайту немесе азайту, кәсіпорын ресурсын инвистициялау бағыты, кредит тауардың орындылығы т.б. жөнінде шешім қабылданады. Дұрыс шешім қабылдау үшін толық, уақытылы және дәл ақпарат қажет болады, ал кері жағдайда кәсіпорын көп шығынға батуы, тіпті банкроттыққа ұшырауы да мүмкін.

Сонымен бірге қаржы есеп-қисабы кәсіпорын мен оның сыртқы ортасының арасын байланыстыратын буын болып табылады. Кәсіпорын нарық жағдайында сыртқы пайдаланушыға есеп-қисап бергенде ең алдымен қаржы нарығынан қосымша қаржы ресурсын алуды мақсат тұтады. Сөйтіп, кәсіпорынның келешегі қаржы есеп-қисабында не көрсетілгеніне байланысты. Кәсіпорынның жоғары басқарушылық деңгейінің қаржы менеджерлері кәсіпорын  мен қаржы нарығының арасында тиімді байланысты қамтамасыз ету үшін жауап береді. Сондықтан менеджер үшін есеп-қисабының маңызы зор, өйткені ол сыртқы пайдаланушы қандай ақпарат алатынын және осы ақпараттың сыртқы пайдаланушыға қабылдайтын шешімге қалай әсер ететінін білуі тиіс. Бұл жағдай менеджердің қолында кәсіпорын қызметі жөніндегі қосымша ішкі  ақпарат жоқ дегенді білдірмейді, ал сыртқы пайдаланушы негізгі ақпаратты көбінесе кәсіпорынның есеп-қисабынан алады. Сырқы пайдаланушы өзгеде тең жағдайда шешімді қаржы есеп-қисабы көрсеткішінің шектелген шеңберінің негізінде қабылдайды, сол себептен қаржы менеджері шешім қабылдағанда, сондай-ақ қабылданған басқарушылық шешімнің кәсіпорын қаржысының жай-күйіне жасайтын ықпалын бағалау барысында қорытынды шығарылғанда да осы көрсеткіш негізге алынады.

Қаржы есеп-қисабын сыртқы пайдаланушылар екі топқа бөлінеді: кәсіпорын қызметіне тікелей мүдделі пайдаланушы және жанама мүдделі пайдаланушы.

Бірінші топқа:

1. Кәсіпорынның құрал-жабдығының қазіргі және ықтимал меншік иесі, оған кәсіпорынның меншікті қаражат үлесінің ұлғайғанын немесе азайғанын анықтау, сонда-ақ компания басшылығының ресурсты тиімді пайдалануын бағалау қажет;

2. Қазіргі және ықтимал кредитор, ол есеп-қисапты кредит беру немесе оны ұзартудың мақсатқа сәйкестігін бағалайды, кредиттеу ережесін, кредитті қайтару кепілдігін күшейту қажеттілігін анықтайды, кәсіпорынға клиент ретінде білдірілген сенімді бағалау үшін пайдаланады.

3. Осы клиентпен жасалатын іскерлік байланыстың сенімділігін анықтайтын жеткізуші мен сатып алушы;

4. Мелекет атынан ең алдымен бұл есеп-қисап құжатының, салық есептеудің дұрыстығын тексеретін, салық саясатын белгілейтін салық органы;

5. Еңбек ақы деңгейі және осы кәсіпорында жұмыс істеу келешегі қызықтыратын компания қызметкерлері.

Сыртқы қаржы есеп-қисабын пайдаланушының екінші тобы-бұл пайдаланушының бірінші тобының мүддесін қорғау үшін есеп-қисапты зерттеуі қажет заңды және жеке тұлға.Аталмыш топқа төмендегілер кіреді:

1.Есеп-қисап деректерін инвестордің мүддесін қорған мақсатында заңнамаға және жалпы қабылданған ережеге сәйкестігін тексеретін аудиторлық топ;

2.Есеп-қисапты өз клиентінің капиталын сол немесе басқа компанияға салу қатысында ұсыным әзірлеу мақсатында пайдаланатын консультант;

3.Есеп-қисапта берілген ақпаратты бағалайтын құнды қағаз биржасы;

4.Фирманы тіркеу, компанияның қызметін кідірту жөнінде шешім қабылдайтын, сондай-ақ есеп жүргізу және есеп-қисап жасау әдісін өзгерту қажеттілігін бағалайтын тіркеуші және басқа да мемлекеттік орган;

5.Заңнама орган;

6.Заңгер есеп-қисапты келісімшарт ережесенің орындалуын бағалау, пайданы бөлуде және дивиденд төлеуде заңнама нормаларының сақталуын бағалау, сондай-ақ зейнетақымен қамтамасыз ету ережесінің сақталуын анықтау үшін қажет;

7.Баспасөз және ақпараттық агенттік есеп-қисапты жекелеген компания мен саланың қызметін шолу дайындау, оның даму үрдісін бағалау әрі талдау үшін пайдаланылады;

8.Сауда-өндірістік қауымдастық есеп-қисапты сала бойынша статистикалық қорытынды үшін және қызмет нәтижесін салалық деңгейде бағалау үшін пайдаланады;

9.Кәсіподақ еңбекақы мен еңбек келісімшарты ережесі қатысында өз талаптарын анықтау, сондай-ақ осы кәсіпорын жататын саланың даму үрдісін бағалау үшін қаржы ақпаратына мүдделі.

ҚР кәсіпорындарының қаржы есеп-қисабына:

1.Бухгалтерлік баланс;

2.Кіріс пен шығыс есебі;

3.Ақша қозғалысы жөніндегі есеп;

4.Меншікті капиталдағы өзгеріс жөніндегі есеп;

5.Есептік саясат пен түсіндірме жазба жөніндегі ақпарат кіреді

Бухгалтерлік баланста ұйымның қолында бар актив, меншікті капитал мен міндеттемелер көрсетіледі.

Кіріс пен шығыс жөніндегі есепте ұйымның есепте кезеңдегі қаржы нәтижесі сипатталады.

Ақша қозғалысы жөніндегі есептің негізгі мақсаты заңды тұлғаның есепті кезеңде ақшасының түсуі мен кетуі жөнінде ақпарат беру болып табылады.

Меншікті капиталды өзгеріс жөніндегі есепте меншікті капиталдың есепті кезеңдегі құрылымы мен оның санындағы өзгеріс баяндалады.

Бүкіл есеп-қисап ақпараты түрлі экономикалық белгіге сәйкес жекелеген ірілендірілген бапқа топтастырылады. Халықаралық практикада осы бап қаржы есеп-қисабының элементі деп аталады. Қаржы есеп-қисабының негізгі элементіне актив, міндеттеме, меншікті капитал, кіріс, шығыс,пайда мен залал жатады. Алғашқы үш элемент кәсіпорынның құрал-жабдығын және осы құрал-жабдық межелеген күні тартылған көзді сипаттайды,қалған элемент есепті кезеңде кәсіпорын қаржысына ықпал еткен және алғашқы үш элементті өзгерткен операция мен шаруашылық өмірдің оқиғасын білдіреді.

2.Есеп-қисапты талдаудың мынадай әдістері болады:

1)есеп-қисапты оқу;

2) деңгейлес талдау;

3) сатылас талдау;

4) трендтік талдау;

5) қаржы коэфициентін есептеу.

Есеп-қисапты оқу – бұл есеп-қисапта берілген абсолюттік көрсеткішті зерттеу. Есеп-қисапты оқу арқылы кәсіпорынның мүліктік жағдайы, оның қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді инвестициясы, нақты активке және қаржы активіне салынған салымы, меншікті капитал мен қарыз қаражат қалыптастыру қөзі анықталады, сондай-ақ кәсіпорынның жеткізушімен және сатып алушымен, қаржы-кредит мекемесімен жасайтын байланысы бағаланады, негізгі қызметтен алынатын түсімі мен ағымдағы жылдың пайдасы бағаланады.

Деңгейлес талдау есеп-қисаптың әр алуан түрлі бабының өткен жылмен, жарты жылмен немесе тоқсанмен салыстырғанда абсолюттік және салыстырмалы өзгерісін анықтауға мүмкіндік береді.

Сатылас талдау есеп-қисаптың 100%-ы ретінде қабылданатын жалпы, қорытынды көрсекішінде жекелеген баптың өзіндік салмағын (мысалы, баланстың жалпы қорытындысында актив бабының өзіндік құны) анықтау мақсатында жасалады.

Трендік талдау барлық көрсеткіші 100% ретінде қабылданған базистік жылдың деңгейінен бірқатар жылдың (кезеңнің) есеп-қисабының көрсеткішінің салыстырмалы ауытқуын есептеуге негізделген.

Қаржы коэффициенті есеп-қисаптың әр алуан бабының арасындағы қаржы үйлесімін сипаттайды. Қаржы коэффициентінің басты ерекшелігі – ол жеңіл есептеледі және инфляцияның ықпалын жояды, ал мұның өзі ұзақ мерзімді тұрғыда талдау кезінде маңызды. Қаржы коэффициентін есептеу әдәсінде біріншіден, тиісті көрсеткіш төмендегі қайсы бір базамен салыстырылады, мысалы:

-жалпы қабылданған стандартты параметрмен;

-орташа салалық көрсеткішпен;

-өткен жылдардың осындай кқрсеткішімен;

-талданатын фирманың қайсы бір басқа көрсеткішімен.

Егер нақты қаржы коэффициентінің деңгейі салыстырылатын базадан нашар болса, онда бұл жағдай компания қызметінің қосымша талдау қажет ететін ауыртпашылық түсетін тұсын меңзейді. Осыған қарамастан қосымша талдау кезінде сол немесе басқа коэффициенті есептеуде анықталған алдын ала жағымсыз баға расталмауы да мүмкін. Мәселен, бірқатар жағдайда коэффициенттің сол немесе басқа мөлшері нақты кәсіпорынның нақты жағдайының айырмашылығы мен іскерлік саясатының ерекшелігіне байланысты жалпы қабылданған стандартты нормаға сәйкес келмейді. Мысалы, көп компанияның қызметі әртараптандырылған, сол себептен оны сала шектерінде орташаланған коэффициентпен салыстыру әруақытта негізді бола бермейді; өткен жылдарда нақты қол жеткізілген деңгей кәсіпорынның тиісті жылдағы қажетін қанағаттандыру үшін оңтайлы болса да есепті кезең үшін жеткіліксіз болуы мүмкін. Қаржы коэффициенті бухгалтерлік әдістегі айырмашылықты сезінбейді, сонымен бірге құрамдастың сапасын көрсетпейді. Ең соңында, ол тұрақтылығымен сипатталады. Алайда айтылғанның барлығы қаржы коэффициентін қаржыны басқаруда пайдалану мүмкін емес деген ұғымды білдірмейді. Аталмыш коэффициентті пайдаланғанда қойылатын шектеуді түсіну қажет, сонымен бірге көрсеткіш зерттелген мәселені түсіндірмейді және оны тек талдау құралы ретінде қарастыру қажет.

3.Қаржыны талдауда келесі қаржы коэффициентінің топтары ең маңызды болып табылады:

1) өтімділік коэффициенті;

2) іскерлік белсенділік коэффициенті;

3) пайдалылық коэффициенті;

4) төлем қабілеттілігі немесе капитал құрылымы коэффициенті;

5)нарықтық белсенділік коэффициенті;

Өтімділік коэффициенті кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндетемесін есепті кезең ішінде төлеу мүмкіндігін анықтауға мүмкіндік береді. Осы коэффициенттің ең маңыздысы мыналар болып табылады:

1.Өтімділік коэффициенті:

Кал=ДС+КФВ/КО (нормативтік мағынасы 0,2-0,3);

2.Абсолюттік өтімділік коэффициенті:

Ктл=ДС+КФВ+ДЗ/КО (нормативтік мағынасы 0,7-0,8);

3.Жалпы өтімділік коэффициенті:

Кол=ДС+КФВ+ДЗ+З/КО (нормативтік мағынасы 1,0-3,0);

4.Таза айналым капиталы:

ЧОК=ОС-КО,

Мұнда: АҚ-ақшалай қаражат;

КФВ-қысқа мерзімді салымы;

ДЗ-дебиторлық берешек;

З-запас;

Ко-қысқа мерзімді міндеттеме.

Таза айналым капиталының оңтайлы сомасы компания қызметінің ерекшелігіне, атап айтқанда кәсіпорынның мөлшеріне, сату мөлшеріне, материялдық-өндірістік запастың айналымдығының жылдамдығы мен дебиторлық берешекке, кәсіпорынға кредит бепру ережесіне, саланың ерекшелігіне жіне шаруашылық жағдаятына байланысты.

Кәсіпорын қаржысының жай-күйіне таза айналым капиталыныі жетіспеуі де, сонымен бірге оның артығы да жағымсыз әсер етеді. Аталмыш қаражаттың жетіспеуі кәсіпорынды банкроттыққа әкеп соқтыруы мүмкін.Таза айналым капиталының оған оңтайлы қажеттіліктен айтарлықтай артуы ресурстың тиімсіз пайдаланатынын растайды.

Іскерлік белсенділік коэффициенті кәсіпорын өзінің қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланатынын талдауға мүмкіндік береді. Әдетте, осы топқа айналымдылықтың әр алуан көрсеткіші жатады. Аталмыш көрсеткіш компания қаржысының жай-күйін бағалауда маңызды,өйткені қаражат айналымының жылдамдығы, яғни қаражаттың ақшалай нысанына айналу жылдамдығы кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне тікелей ықпал етеді. Осы топтың негізгі коэфициентіне мыналар жатады:

1.Активтің айналымдылық коэффициенті:

Коа=ЧВ/АКТИВЫ,

Мұнда: ЧВ-таза түсім.

Коэффициент кезең ішінде пайда әкелетін өндіріс пен айналымның қанша толық циклі жасалатынын немесе активтің әрбір бірлігі сатылған өнімнің қанша ақша бірлігін әкелгенін көрсетеді.

2.Дебиторлық берешектің айналымдылық коэффициенті (сатып алушы бойынша ғана):

Кодз=365÷ЧВ/ДЗ,

Мұнда: ДЗ-дебиторлық берешек.

Коэффициент есепті кезең ішінде дебиторлық берешек ақшалай қаражатқа орташа қанша рет айналғанын немесе дебиторлық берешектің күнмен есептелген ұзақтығын көрсетеді. Коэффициентті орташа салалық көрсеткішпен және кредиторлық берешектің айналымдылық коэффициентімен салыстырған орынды.

3.Материалдық-өндірістік запастың айналымдылық коэффициенті:

Кокз= 365÷СРП/КЗ,

Мұнда: СРПс-сатылған өнімнің өзіндік құны (коэффициент компанияға табыс етілген шотты төлеу үшін қанша күн қажет екенін көрсетеді).

4.Материалдық-өндірістік запастың айналымдылық коэффициенті:

Компз=365÷СРП/МПЗ,

Мұнда: МПЗ-материалдық-өндірістік запастың құны.

Коэффициент материалдық-өндірістік запасты сату үшін (төлемсіз) қажет екенін көрсетеді. Айналымдылық көрсеткіші неғұрлым жоғары болса (күнмен есептелген айналымдылық кезеңі қысқа), айналым қаражатының осы өтімсіз бабында соғұрлым аз қаражат шоғырланады және кәсіпорынның қаржылық жағдайы да тұрақты болады. Кейбір жағдайда мысалы, тауарды барынша аз пайдамен немесе мүлдем пайдасыз сату есебінен сату мөлшері ұлғайту, яғни запас айналымдылығының жеделдеуі компания қызметінде осы сияқты келеңсіз жағдайдың орын алғанын көрсетеді.

5.Операциялық циклдің күнмен есептелген ұзақтығы:

ДОЦ=ОДЗ+ОМПЗ

Мұнда: ОДЗ-дебиторлық берешектің айналымдылығы, күн;

ОМПЗ-материалдық-өндірістік запастың айналымдылығы, күн.

Пайдалылық коэффициенті компанияның қызметі қаншалықты  пайдалы екенін көрсетеді. Коэффициент алынған таза пайданың жұмсалған қаражатқа немесе сатылған өнімнің мөлшеріне қатынасы ретінде есептеледі. Осы топтың негізгі көрсеткішіне мыналар жатады:

1.Активтердің пайдалылық коэффициенті:

Кра=ЧД/АКТИВЫ*100%

Мұнда: ЧД—таза кіріс.

Коэффициент 1 теңге активке шаққанда қанша таза пайда алынғанын көрсетеді.

2.Сату пайдалылығының коэффициенті:

Крр=ЧД/ЧВ*100%

Мұнда: ЧВ-таза түсім (жанама салық шегерілген түсім).

Коэффициент сатылған өнімнің әрбір ақшалай бірлігі таза кірістің қанша ақша кірісін әкелгенін көрсетеді.

3.Меншікті капиталдың пайдалылық коэффициенті:

Крск=ЧД/СК*100%

Мұнда: СК-меншікті капитал

Коэффициент меншік иесі инвестициялаған капиталды пайдаланудың тиімділігін анықтауға және осы көрсеткіштіқаражатты басқа құнды қағазға салғаннан алынуы ықтимал кіріспен салыстыруға мүмкіндік береді.

Капитал құрылымының (немесе төлем қабіліеттілігінің) көрсеткіші компанияға ұзақ мерзімді салым салған кредитор мен инвестордың мүддесін қорғалу дәрежесін сипаттайды. Ол кәсіпорынның ұзақ мерзімді берешекті өтеу қабілетін көрсетеді. Осы топтың негізгі көрсеткішіне мыналар жатады:

1.Меншік коэффициенті:

Кс=СК/ВБ,

Мұнда: ВБ-баланс валютасы

Коэффициент компания капиталының құрылымындағы меншікті капиталдың үлесін сипатайды. Инвестор мен кредитор  05,-0,6-ға тең коэффициент кәсіпорын қаржысының тұрақты жай-күйін қамтамасыз етеді деп саналады.

2.Қаржы тәуелділігінің коэффициенті:

Кфз=ЗК/СК,

Мұнда: ЗК-қарыз капиталы.

Коэффициент фирманың сыртқы қарыздарын тәуелділігін сипаттайды. Компанияның қарызы неғұрлым көп болса, осы коэффициент соғұрлым жоғары және кәсіпорынды банкроттыққа ұшыратуы ықтимал жағдай да қауіпті.

3.Кредитордың қорғалу коэффициенті:

Кзк=НРЭИ/РП,

Мұнда: НРЭИ- инвестицияны пайдаланудың нетто-нәтижесі (кредитке қойылатын пайызды және табыс салығы төленгенге дейін алынған кіріс), яғни НРЭИ-ға таза кіріс пен пайыз және корпоративтік табыс салығын төлеуге жұмсалатын шығыс кіреді);

РП – кредитке қойылатын пайызды төлеуге жұмсалатын шығыс.

Коэффициент кредиторды берілген кредит үшін пайыз төлемеуден қорғалу дәрежесін сипаттайды.

Кәсіпорынның нарықтық белсенділігінің коэффициентіне компания акциясының құны мен кірістілігін сипаттайтын  әр түрлі көрсеткіш кіреді. Осы топтың негізгі көрсеткішіне мыналар жатады:

1.Бір акцияның пайдалылығы:

ДПА – артықшылық акция бойынша дивиденд.

Акцияға шағылған пайда=ЧД-ДПА/КАО

Мұнда: КАО-айналыстағы акция саны,

ДПА-артықшылық акция бойынша дивиденд.

Акцияға шаққандағы пайда айналыстағы бір кәдуілгі акцияға таза пайданың қанша үлесі келетінін көрсетеді. Бұл компания акцияның нарықтық құнына ықпал ететін негізгі көрсеткіштің бірі болып табылады.

2.Бір акцияға шаққандағы дивиденд нормасы:

1 акцияға шаққандағы дивиденд нормасы=1 акцияға шаққандағы дивиденд/1 акцияның нарықтық құны

Осы көрсеткіш басқа компанияның осындай көрсеткішімен, сондай-ақ дивидендтің атаулы (жарияланған) нормасымен салыстырып талданады.

3.Бір акцияның баланстық құны:

1 акцияның баланстық құны=Акционерлік капиталдың құны-Артылықшылықты акцияның құны/Айналыстағы кәдуілгі акцияның саны

Бір акцияның баланстық құны бухгалтерлік есеп пен есеп беру дерегіне сәйкес бір кәдуілгі акцияға шаққандағы акционерлік капиталдың құнын көрсетеді.

4.Дивиденд төлеу коэфициенті:

Дивиденд төлеу коэффициенті=1 акцияға шаққандағы дивиденд/1 акцияға шаққандағы таза кіріс

Коэффициент таза кірістің қай бөлігі дивиденд төлеуге жұмсалғанын көрсетеді. Осы коэффициенттің деңгейі түрлі компанияда 0-ден 0,9-ға дейінгі аралықта болуы мүмкін.

.Кәсіпорын қаржысының жай-күйін бағалау әдістемесі талдаудың мына блогынан құралады:

1.қаржының жай-күйін және есепті кезеңде оның өзгеруін жалпы бағалау (мүлікті және оның қаржыландыру көзінің құрамы мен серпінін талдау және бағалау);

2.кәсіпорын қаржысының тұрақтылығын талдау;

3.баланстың өтімділігін талдау;

4.кәсіпорын қаржысының нәтижесін, іскерлік белсенділігін және төлем қабілеттілігін талдау.

Салыстырмалы талдау балансы бойынша қаржының жай-күйін және есепті кезеңде оның өзгерісін бағалау, сондай-ақ қаржының тұрақтылық көрсеткішін талдау қаржының жай-күйін талдаудың қорытынды блогы қисынды түрде дамуы тиіс бастапқы пункт болып табылады. Баланстың өтімділігін талдау кезінде ағымдағы төлем қабілеттілігі бағалануы және келешекте  қаржының тепе-теңдігі мен төлем қабілеттілігін сақтау мүмкіндігі жөнінде қорытынды берілуі тиіс. Салыстырмалы талдау балансы мен қаржының тұрақтылық көрсеткіші қаржының жай-күйінің мәнін көрсетеді. Баланстың өтімділігі қаржының жай-күйінің мәніне байланысты қаржының жай-күйінің сыртқы көрінісін сипаттайды. Талдау есеп деректерімен тереңдетілген жағдайда ішкі талдауға жататын мәселеге де үңілу қажет болады. Мәселен, қаржының тұрақтылық факторын зерттегеннен кейін запас пен шығынды ішкі талдау қажет болады, ал баланстың өтімділігінің бағасы дебиторлық және кредиторлық берешектің жай-күйін ішкі талдаудың көмегімен нақтыланады.

Қаржының жай-күйінің әр түрлі аспектісін сипаттау үшін талдау барысында абсолюттік көрсеткіш де, қаржының жай-күйінің салыстырмалы көрсеткіші болып табылатын қаржы көрсеткіші де қолданылады. Салыстырмалы көрсеткіш қаржының жай-күйінің абсолюттік көрсеткішінің немесе оның сызықтық құрамдасының қатынасы түрінде есептеледі. Баланс жүргізудің негізін қалаушылардың бірі Н.А. Блатовтың жіктемесіне сәйкес қаржының жай-күйінің салыстырмалы көрсеткіші бөлу коэффициенті мен үйлестіру коэффициентіне бөлінеді.

Бөлу коэффициенті қаржының жай-күйінің абсолюттік көрсеткіші өзі кіретін абсолюттік көрсеткіш тобының сол немесе басқа бөлігін құрайтынын анықтау қажет болған жағдайда қолданылады. Бөлу коэффициенті мен есепті кезеңде оның өзгеруі төменде көрсетілгендей қаржының жай-күйімен салыстырмалы талдау-нетто бойынша алдын ала таныстыру барысында маңызды рөл атқарады.

Үйлестіру коэффициенті қаржының жай-күйінің немесе оның құрамдастырымының мәні бойынша әр алуан экономикалық маңызы түрлі көрсеткіштерінің қатынасын көрсету үшін пайдаланылады.

Қаржы коэффициентін талданғанда оның мағынасы базистік мөлшермен салыстырылады, сондай-ақ оның есепті кезеңдегі және бірқатар жылдағы серпіні зерттеледі. Базистік мөлшер ретінде осы кәсіпорынның уақыт қатары бойынша қаржысының жай-күйі бойынша қолайлы өткен кезеңдегі орташаланған көрсеткішінің мағынасы; орташа салалық көрсеткіштің мағынасы; ең табысты бәсекелестің есеп-қисап дерегі бойынша есептелген көрсеткіштің мағынасы пайдаланылады. Сонымен бірге салыстыру базасы ретінде теориялық жағынан негізделген немесе сараптық сұрату нәтижесінде алынған, сондай-ақ қаржының тұрақты жай-күйі жағынан алып қарағанда салыстырмалы көрсеткіштің оңтайлы немесе сыни мағынасын сипаттайтын мөлшер алынуы мүмкін. Мұндай мөлшер іс жүзінде қаржы коэффициентінің нормативінің рөлін атқарады. Кәсіпорын қаржысының жай-күйін және оның өзгеру үрдісін талдау үшін қаржы коэффициентінің біршама шағын саны жеткілікті болады. Тек осы көрсеткіштің әрқайсысы қаржының жай-күйінің ең елеулі жағын көрсетуі маңызды

Мүліктің және оны қалыптастыру көзінің                                                                                              құрамы мен серпінің талдау және бағалау.

Кәсіпорын қаржысың жай-күйі қаражаты (активті) орналастырумен және пайдаланумен, сондай-ақ ол (меншікті капитал мен міндеттеме, яғни пассив) қалыптастырылатын көзбен сипатталады. Осы мәлімет кәсіп орынның баласында берілген.

Қаржының жай-күйін анықтайтын негізгі факторға біріншіден, қаржы жоспарын орындау және меншікті айналым капиталын пайда есебінен толықтыру қажеттілігі туындау шамасына орай оны толықтыру, екішіден, айналым қаражатының (активтік) айналымдылығының жылдамдығы жатады. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі, яғни шаруашылық шартқа сәйкес оның техника мен материал жеткізішілердің төлем талабын уақытында қанағаттандыру, бюджетке төлем төлеу қабілеті қаржының жай-күйі байқалатын сигналдық көрсетші болып табылады.Қаржы жоспарының орындалуы негізінен жалпы өндірістік және шарушылық қызметтің нәтижесіне байланысты, сондықтан шруашылық факторлардың жиынтығы қорытынды нәтиже болып табылады.Сөйтіп, кіріс жіне шығыс, сондай-ақ оны пайдалану жөніндегі есеп қаржының жай-күйін талдау үшін пайдаланады.

Өткен ғасырда 20-шы жылдары баланс жүргізудің негізін қалаушылардың бірі Н.А.Блатов кәсіпорын қаржысының жай-күйінің құрылымы мен серпінін салыстырмалы талдау балансының көмегімен зерттеуді ұсынды.Салыстырмалы талдау балансы бастапқы балансты кәсіпорынның есепті кезең ішінде салымы мен қаражат көзінің құрылымының, серпінің және құрылымдық серпінің көрсеткітерімен толтыру арқылы алынады.Салыстырмалы талдау баласының міндетті көрсеткішіне бастыпқы есептік баланыстың кезеңнің басы мен соңындағы абсолюттік көрсеткіші: баланс баптарының кезеңінің басы мен соңындағы баланс валютасындағы өзіндік салмақтары; кезең басындағы мөлшерге пайыздағы өзгеріс (баланс баптарының өсу қарқыны); баланс валютасындағы өзгеруіне пайыздағы өзгеріс; (құрылымдық өзгерістің өсу қарқыны-құрылымдық өзгеріс серпінінің қөрсеткіші); баланс валютасының және әрбір баптың 1-ға өсу-бағасы абсолюттік өзгеріс мөлшерінің кезең басындағы абсолюттік өзгеріс пайызына қатынасы жатады.

Салыстырмалы талдау балансы әдетте кез келген талдаушы баланспен бірінші рет танысқанда жасайтын есеп және шамалауды біріктіріп жүйеге келтіреді. Салыстырмалы талдау баланысының сызбасымен қаржының жай –  күйінің статистикасы мен серпінін сипаттайтын ең маңызды көптеген көрсеткіш қамтылған. Салыстырмалы балансқа іс жүзінде деңгейлес және сатылас талдау көрсеткіші кіреді. Деңгейлес талдау барысында межеленген кезең ішінде баланстың әр түрлі бабының абсолюттік және салыстырмалы өзгерісі анықталады, ал сатылас талдаудың мақсаты-өзіндік нетто салмақты есептеу болып табылады. Салыстырмалы баланстың барлық көрсеткішін келесі үш топқа бөлуге болады:

-баланс құрылымының көрсеткіші;

-баланс серпінінің көрсеткіші;

-баланстың құрылымдық серпінінің көрсеткіші.

Қаржының жай-күйінің өзгеруінің жалпы көрінісінің мәнін түсіну үшін баланстың құрылымдық серпінінің көрсеткіші өте маңызды. Актив пен пассивтегі өзгерістің құрылымын салыстыра отырып жаңа қаражат негізінен қай көз арқылы түскенін және осы жаңа қаражат негізінен қай активке салынғаны жөнінде қорытынды шығаруға болады.

Кәсіпорын қаржысының жай-күйінің серпінін жалпы бағалау үшін баланстың баптарын өтімділік белгісі (актив баптары) мен міндеттемелердің мерзімділігі (пассив баптары) бойынша жекелеген айрықша баптарға топтастыру қажет.

Балансты осындай жүйеленген топтар бойынша оқу деңгейлес және сатылас талдау әдісі қолданылып жүргізіледі. Қаржының жай-күйінің өзгеруінің жалпы көрінісін толық көрсету үшін баланстың актив пен пассивінің әрбір тарауы үшін кесте құрылуы мүмкін. Мысалы, запастың жай-күйінің серпіні мен құрылымын зерттеу үшін «баланс активі» деген тараудың дерегіне негізделген кесте пайдаланылады. Осы кестенің бастауышында запастың: келешек кезеңінің шығысы; даяр өнім; өзге запас деген элементін жеке бөлсе дұрыс болады.

Осындай кестені негізгі құрал-жабдық пен салымның, ақшалай қаражаттың, дебиторлық берешек пен өзге де активтің, меншікті қаражат көзін, кредиттің және басқа да қарыз қаражаттың, кредиторлық берешек пен өзге пассивтің құрылымы мен серпінін талдау үшін қолдануға болады.

Талдау балансының өзінен кәсіпорын қаржысының жай-күйінің бірқатар маңызды сипаттамасын алуға болады. Осы сипаттамаға:

-кәсіпорын мүлкінің жалпы құны;

-айналым (мобильді) құрал-жабдықтың құны;

-дебиторлық берешектің кең мағынадағы мөлшері (жеткізуші мен мердігерге берілген авансты қоса алғанда);

-бос ақшалай қаражаттың кең мағынадағы сомасы (құнды қағазды және қысқа мерзімді қаржы салымын қоса алғанда);

-қарыз капиталының мөлшері;

-әдетте негізгі құрал-жабдықты және басқа да айналымнан тыс активті қалыптастыруға арналған ұзақ мерзімді кредит пен қарыздың мөлшері;

-меншікті айналым капиталының мөлшері;

-әдетте айналым активін қалыптастыруға арналған қысқа мерзімді кредит пен қарыздың мөлшері;

-баланстың пассиві;

-кредиторлық берешектің мөлшері жатады

Осы көрсеткішті деңгейлес немесе серпінді талдау кәсіпорын қаржысының жай-күйін сипаттауда маңызды рөл атқаратын оның абсолюттік үстемесі мен өсу қарқынын анықтауға мүмкіндік береді. Қаржының жай-күйін бағалау үшін баланстың активі мен пассивін сатылас, құрылымдық талдаудың маңызды айтарлықтай.

Мәселен, меншікті және қарыз капиталының арақатынасы кәсіпорынның нарық байланысы жағдайындағы дербестігін, сондай-ақ оның қаржысының тұрақтылығын дәлелдейді. Кәсіпорынның қаржы стратегиясын нақтылау, сонымен бірге қаржысының жай-күйінің келешегін анықтау үшін арнайы экономикалық-математикалық әдісті (орташа үстелу, баланстың жекелеген баптарының іс-әрекетін сипаттайтын функцияны анықтау) пайдалана отырып баланстың ұзақ уақыттағы жекелеген баптарын трендтік талдаудың маңызы ерекше болып табылады.

Бухгалтерлік есеп дерегіне сәйкес баланс пассивінен төленбеген төлемді, атап айтқанда мерзімінде төленбеген төлем талабын, бюджетке төленбеген бересіні және т.б. жеке бөлу қажет.

Есепті кезеңдегі қаржының жай-күйінің серпінін жалпы бағалау үшін салыстырмалы талдау балансын құрумен қатар баланстың қорытындысының өзгерісі есепті кезеңдегі шаруашылық қызметтің қаржы нәтижесінің өзгерісімен, мысалы, жылдық есеп-қисаптың №2 нысанындағы ақпарат бар өнім сатудан алынған түсімнің өзгерісімен салыстырылады. Егер түсімнің өсімі баланс қорытындысының өсімінен асса, онда өткен кезеңмен салыстырғанда есепті кезеңде кәсіпорынның қаржы ресурсы  тиімді пайдаланылғанын және жағдай керісінше екенін көрсетеді.

Тиімділік арттырылған (ұлғайған) «жақсы баланстың» көрсеткіші төмендегідей болады:

-ағымдағы өтімділік коэффициенті >2,0;

-кәсіпорынның меншікті айналым капиталмен қамтамасыз етілуі >0,1

-дебиторлық берешек кредиторлық берешектің мөлшерімен сәйкес (үйлесімді);

-баланста «ауыртпалық түсіретін» баптың (залал, банкіге және бюджетке төленуі тиіс мерзімі өтіп кеткен берешек) болмауы;

-кәсіпорынның запасы оның қалыптасу көзінің (меншікті айналым қаражатынан, ұзақ мерзімді кредит пен қарыздан ең аз шамасынан аспайды).

Кәсіпорын қаржысының тұрақтылығын талдау

Қаржының жай-күйін және есепті кезеңдегі оның өзгеруінің жалпы сипаттамасын анықтағаннан кейін кәсіпорын қаржысының тұрақтылық көрсеткішін зерттеу  –  қаржының жай-күйін талдаудың келесі маңызды мәселесі.Запаспен қамтамасыз етілу және оны қалыптастыру көзіне жұмсалатын шығын көрсеткішін есептеу қаржы ахуалын орнықтылық дәрежесі бойынша жіктеуге мүмкіндік береді.

Қаржы ахуалын төрт түрге жеке бөлуге болады:

1.Қаржының жай-күйінің абсолюттік орнықтылығы өте сирек кездеседі және қаржының орнықтылығының ең жетілген түрі.

2.Кәсіпорын қаржысының жай-күйінің қалыпты орнықтылығы оның төлем қабілеттілігіне кепілдік береді.

-қарыз капиталының мөлшері;

-әдетте негізгі құрал-жабдықтар және басқа да айналымнан тыс активті қалыптастыруға арналған ұзақ мерзімді кредит пен қаыздың мөлшері;

-меншікті айналым капиталының мөлшері;

-әдетте айналым активін қалыптастыруға арналған қысқа мерзімді кредит пен қарыз мөлшері;

-баланс пассиві;

-кредиторлық берешектің мөлшері жатады.

Осы көрсеткішті деңгейлес немесе серпінді талдау кәсіпорын қаржысының жай-күйін сипаттауда маңызды рөл атқаратын оның абсолюттік үстемесі мен өсу қарқынын анықтауға мүмкіндік береді. Қаржының жай-күйін бағалау үшін баланстың активі мен пассивін сатылас, құрылымдық талдаудың маңызы да айтарлықтай.

Мәселен, меншікті және қарыз капиталының арақатынасы кәсіпорынның нарық байланысы жағдайындағы дербестігін, сондай- ақ оның қаржысының тұрақтылығын дәлелдейді. Кәсіпорынның қаржы стратегиясын нақтылау, сонымен бірге қаржысының жай – күйінің келешегін анықтау үшін арнайы экономикалық- математикалық әдісті (орташа үстелу, баланстың жекелеген баптарының іс- әрекетін сипаттайтын функцияны анықтау) пайдалана отырып баланстың ұзақ уақыттағы жекелеген баптарын трендтік талдаудың маңызы ерекшк болып табылады.

Бухгалтерлік есеп дерегіне сәйкес баланс пассивінен төленбеген төлемді, атап айтқанда мерзімінде төленбеген несиені, жеткізушінің мерзімінде төленбеген төлем талабын, бюджетке  төленбеген бересіні және т.б. жеке бөлу қажет.

Есепті кезеңдегі қаржының жай- күйінің срепінін жалпы бағалау үшін салыстырмалы талдау балансын құрумен қатар баланстың қорытындысының өзгерісі есепті кезеңдегі шаруашылық қызметтің қаржы нәтижесінің өзгерісімен, мысалы, жылдық есеп-қисаптың №2 нысанындығы ақпарат бар өнім сатудан алынған түсімнің өзгерісімен салыстырылады. Егер түсімнің өсімі баланс қорытындысының өсімінен асса, онда өткен кезеңмен салыстырғанда есепті кезеңде кәсіпорынның қаржы ресурсы тиімді пайдаланылғанын және жағдай керісінше екенін көрсетеді.

Тиімділік арттырылған (ұлғайған) «жақсы баланстың» көрсеткіші төмендегідей болады:

-ағымдағы өтімділік коэффициенті>2,0;

-кәсіпорынның меншікті айналым капиталмен қамтамасыз етілуі>0,1;

-дебиторлық берешек кредиторлық берешектің мөлшерімен сәйкес (үйлесімді);

-баланста «ауырпалық түсіретін» баптың (залал, банкіге және бюджетке төленуі тиіс мерзімі өтіп кеткен берешек) болмауы;

-кәсіпорынның запасы оның қалыптасу көзінің (меншікті айналым қаражатынан, ұзақ мерзімді кредит пен қарыздан, қысқа мерзімді кредит пен қарыздан ең аз шамасынан аспайды).

Кәсіпорын қаржысының тұрақтылығын талдау

Қаржының жай-күйін және есепті кезеңдегі оның өзгеруінің жалпы сипаттамасын анықтағаннан кейін кәсіпорын қаржысының тұрақтылық көрсеткішін зерттеу – қаржының жай-күйін талдаудың келесі маңызды мәселесі.

Запаспен қамтамасыз етілу және оны қалыптастыру көзіне жұмсалатын шығын көрсеткішін есептеу қаржы ахуалын орнықтылық дәрежесі бойынша жіктеуге мүмкіндік береді.

Қаржы ахуалын төрт жеке бөлуге болады:

1.Қаржының жай-күйінің абсолют орнықтылығы өте сирек кездеседі және қаржының орнықтылығының ең жетілген түрі.

2.Кәсіпорын қаржысының жай-күйінің қалыпты орнықтылығы оның төлем қабілеттілігіне кепілдік береді.

3.Қаржының тұрақсыз жай-күйі төлем қабілеттіктің бұзылуымен қабаттасады. Осыған қарамастан бұл жағдайда меншікті қаражат көзін толықтыру және меншікті айналым қаражатын ұлғайту есебінен тепе-теңдікті қалпына келтіру мүмкіндігі сақталады. Егер запас пен шығынды қалыптастыру үшін тартылатын қысқа мерзімді кредит пен қарыз қаражатының мөлшері өндірістік запас пен даяр өнімнің (запас пен шығынның ең өтімді бөлігінің) жиынтық сомасынан аспаса, онда қаржының тұрақсыздығы қалыпты (жол берілетін) болып саналады.

4.Қаржының дағдарыстық жай-күйі бұл жағдайда кәсіпорынның ақшалай қаражаты, қысқа мерзімді құнды қағазы мен дебиторлық берешегі оның кредиторлық берешегі мен мерзімі өтіп кеткен несиенің орнын толтырмайды, сол себептен кәсіпорын банкроттық жағдайға ұшырайды.

Соңғы екі жағдайда пассивтің құрылымын оңтайландыру мен қатар запас пен шығын деңгейін негізді түрде төмендету арқылы орнықтылықты қалпына келтіруге болады.

Қаржы орнықтылықтың төрт түрінің әрқайсысының кәсіпорын қаржысының жай-күйінің толық көрінісін сипаттайтын бір тектес көрсеткіш жиынтығы бар. Осы көрсеткішке запас пен шығынның қаражат көзімен қамтамасыз етілу коэффициенті: запас пен шығынды қалыптастыру қаражатының артығы (немесе жетіспеуі); 1 мың теңге запасқа шаққандағы қаражатының артығы немесе жетіспеуі жатады.

Баланстың өтімділігін талдау

Нарық жағдайында қаржыны шектеудің күшеюіне және кәсіпорынның кредит төлеу қабілетін бағалау қажет болуына байланысты баланстың өтімділігін талдау қажеттілігі туындайды. Баланстың өтімділігі кәсіпорын міндеттемесінің ақшалай нысанға айналу мерзімі міндеттемені өтеу мерзімімен үйлесетін оның активімен орнын толтыру дәрежесін білдіреді. Активтің өтімділігі – активтің ақшалай нысанға айналу уақыты бойынша баланстың өтімділігінің кері мөлшері болып табылады. Активтің осы түрі ақшалай ныснға айналуы үшін неғұрлым аз уақыт қажет болса, оның өтімділігі соғұрлым жоғары болады.

Баланстың өтімділігін талдағанда өтімділік дәрежесі бойынша топталған және өтімділігі кему жағына тәртәбәнде орналастырылған актив бойынша құрал-жабдық және өтеу мерзімі бойынша топталған және мерзімі оқу тәртібінде орналастырылған пассив міндеттеме салыстырылады. Төменде келтірілген топтастыру балансқа қатысты жүзеге асырылады.

Кәспорынның активі өтімділік дәрежесіне, яғни ақшалай қаражатқа айналу жылдамдығына қарай келесі топтарға бөлінеді:

Ең өтімді актив (А1) – кәсіпорынның ақшалай қаражаты мен қысқа мерзімді қаржы салымы (құнды қағазы).

Жылдам сатылатын актив (А2) – 12 ай ішінде өтелетін дебиторлық берешек пен өзге айналым активі.

Баяу сатылатын актив (А3) – «Келешек кезеңдегі шығыс» қосылмаған шығыс, сондай-ақ баланстың «Ұзақ мерзімді қаржы салымы» деген 1-тарауының баптары (басқа кәсіпорынның жарғылық қорына салынған салымның мөлеріне азайтылған).

Қиын сатылатын актив (А4) – баланстың «Негізгі құрал-жабдық және айналымнан тыс өзге актив» деген 1-тарауының өткен топтарға енгізілмеген баптары.

1-тараудың қорытындысынан «Ұзақ мерзімді қаржы салымы» деген бапта көрсетілген соманың бөлігі ғана шегеріледі, сондықтан қиын сатылатын актив құрамында басқа кәсіпорынның жарғалақ капиталына салынған салым, сондай-ақ есепті күннен кейін 12 ай ішінде өтейтін дебитор ескеріледі.

Баланстың пассиві төлену мерзімділігінің дәрежесі бойынша төмендегідей топтастырылады.

Ең мерзімді міндеттеме (П1) – кредиторлық берешек.

Қысқа мерзімді пассивті (П2) – қысқа мерзімді кредит пен қарыз қаражаты.

Ұзақ мерзімді пассав (П3) – ұзақ мерзімді пассив пен қарыз қаражаты.

Тұрақты пассив (П4).

Баланстың өтімділігін анықтау үшін актив пен пассив бойынша келтірілген топтардың қорытындысын салыстыру қажет. Баланс абсолюттік болу арақатынас келесідей болуы тиіс:

 

 

 

 

Алғашқы үш теңсіздікті орындағаннан кейін төртінші теңсіздікті орындау қажет болады, сондықтан іс жүзінде актив пен пассив бойынша алғашқы үш топтың қорытындысын салыстырудың маңызы бар. Төртінші теңсіздік «баланстаушы» сипатта болады; сонымен бірге осы теңсіздіктің мағынасы экономикалық терең оны орындау қаржының орнықтылығының ең төмен шартының сақталғанын, яғни кәсіпорынның меншікті айналым қаражатының барын растайды.

Егер бір немесе бірнеше теңсіздікте оңтайлы нұсқада белгіленген белгігіе қарама-қарсы белгісі болса, онда баланстың өтімділігі абсолюттік өтімділіктен көп немесе аз дәрежеде айырмашылығы болады. Бұл ретте активтің бір тобында құрал-жабдықтың жетіспеуі басқа топтағы оның артығымен өтеледі, сонымен бірге нақты төлем жағдайында өз өтімді актив бұдан өтімді активтің орнын толтыра алмайды, сол себептен оның құны ғана өтеледі.

Баланс өтімділігін талдау кесте түрінде ресімделеід, оның бағанында есепті кезеңнің басы мен аяғында есептелетін актив пен пассив тобының қорытындысы беріледі.

Ең өтімді құрал-жабдық пен жылдам сатылатынактивті ең мерзімді міндеттемесімен және қысқа мерзімді пассивпен салыстыру ағымдағы өтімділікті анықтауға мүмкіндік береді. Ал баяу сатылатын активті ұзақ мерзімді орта мерзімді пассивпен салыстыру келешектегі өтімділікті көрсетеді. Ағымдағы өтімділік кәсіпорынның қарастырылатын сәтке жақын уақыт аралығындағы төлем қабілеттілігін ( немесе төлем қабілетсіздігін) растайды.

Келешектегі өтімділік – келешектегі түсім мен төлемді (актив пен пассивтің тиісті тобында соның тек бөлігі ғана келтірілген, срндықтан болжам жуық шамаланған) салыстыру негізіндегі төлем қабілеттілігінің болжамы болып табылады.

Активтің өтімділік дәрежесі мен пассивтегі міндеттемені өтеу мерзімінің сәйкестік дәрежесі шамаланып алыну себебінен баланстың өтімділігін келтірілген сызба бойынша талдау да шамаланып алынып отыр. Бұл жағдайда сыртқы талдауды бухгалтерлік есеп-қисаптың негізінде жүргізген таңдаушының қолында бар ақпараттың шектеулі де себеп болды. Сондықтан талдау нәтижесін нақтылау үшін ұсынылған әдістеменің көрсеткішін нақтылайтын арнайы әдісті қолдану қажет. Жеңілдік нормативі арқылы активтің өтімділігі мен міндеттемені өтеу мерзімінің орташа статистикалық бағасына сәйкес актив пенпассив тобы арасындағы баланс баптарының мөлшері қайта бөлінді.

Актив пен пассив бойынша бірінші топтың қорытындысын салыстыру, яғни А1 және П1 (мерзімі 3 айға дейін) ағымдағы төлем мен түсімнің арақатынасын көрсетеді.

Жалпы баланстың өтімділігін кешенді бағалау ( ) үшін келесі формула бойынша есептелетін өтімділіктің жалпы көрсеткішін пайдалану қажет:

мұнда:  – актив пен пассив бойынша тиісті топтың қорытындысы;

– сарапшы тағайындайтын салмақтың коэффициенті.

Баланстың өтімділігінің жалпы көрсеткіші кәсіпорынның барлық өтімді құрал-жабдығының сомасының барлық төлем міндеттемесіне (қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді және орта мерзімді) қатынасын көрсетеді. Мұның өзінде құрал-жабдық пен төлем міндеттемесінің әр түрлі тобы қаражаттың түсу міндеттемені өтеу мерзімі жағынан оның маңызы еркерілетін салмақтық коэффициенті бар көрсетілген сомаға кіруі тиіс. Осы көрсеткіш кәсіпорынның әр түрлі есепті кезеңге жататын баланстарын, сондай-ақ әр түрлі кәсіпорындардың балансын, сондай-ақ баланс өтімді екенін салыстыруға мүмкіндік береді.

Жоғарыда қарастырылған баланс өтімділігінің жалпы көрсеткіші кәсіпорынның ең жақын да, сонымен бірге ең алыс та міндеттемесінің барлық түрі бойынша есеп айырысу қабілетін білдіреді. Аталмыш көрсеткіш кәсіпорынның нақ қысқа мерзімді міндеттемені өтеу мүмкіндігін білдірмейді. Сондықтан кәсіпорынның төлем қабілеттілігін бағалау үшін өтімділіктің үш саластырмалы көрсеткіші пайдаланылады. Осы көрсеткіш қысқа мерзімді міндеттемені өтеу ретінде қарастырылатын өтімді құрал-жабдық жиынтығымен – абсолюттік, ағымдағы және жалпы өтімділік коэффициентімен ерекшеленеді.

Өтімділіктің әр алуан көрсеткіші өтімді құрал-жабдық түрлі дәрежеде есептелген жағдайда кәсіпорын қаржысының жай-күйінің орнықтылығын жан-жақты сипаттап қана қоймай, талдау ақпаратын түрлі сыртқы пайдаланушылардың мүддесіне де жауап береді. Мәселен, шикізат пен материал жеткізушіні абсолюттік өтімділік коэффициенті қызықтырады. Осы кәсіпорынға кредит беретін банк сыни (ағымдағы) өтімділік коэффициентіне ерекше назар аударады. Сатып алушы және кәсіпорынның акциясы мен облигациясын ұстаушы көбінесе кәсіпорын қаржысының орнықтылығын жалпы өтімділік коэффициенті бойынша бағалайды.

5.Қаржы стратегиясы – кәсіпорынның функционалдық стратегиясының ең маңызды түрі болып табылады. Қаржы стратегиясы кәсіпорынның ұзақ мерзімді қаржы мақсатын қалыптастыру, осы мақсатқа қол жеткізудің ең тиімді жалын таңдау, сонымен бірге сыртқы орта жағдайы өзгерген жағдайда қаржы ресурсын қалыптастыру мен пайдалану бағытын соған барабар нақтылау арқылы оның қаржы қызметінің барлық негізгі бағыты мен қарым-қатынасын қамтамасыз етеді.

Кәсіпорынның тиімді дамуын қамтамасыз етуде қаржы стратегиясын әзірлеу маңызды рөл атқарады. Қаржы стратегиясын әзірлеу маңызды рөл атқарады. Қаржы стратегиясының рөлінің маңызы мынада:

1.Әзірленген қаржы стратегиясы жалпы кәсіпорынның және оның жекелеген құрылымдық бірліктерінің келешектегі экономикалық және әлеуметтік дамуының ұзақ мерзімді жалпы және қаржы мақсатын іске асыру механизмін қамтамасыз етеді.

2.Қаржы сратегиясы кәсіпорынның қаржы мүмкіндігін нақты бағалауда, оның ішкі қаржы әлеуетін барынша пайдалануды әрі қаржы ресурсын ойдағыдай оңтайландыру мүмкіндігін қамтамасыз етуге септігін тигізеді.

3.Қаржы стратегиясы сыртқы ортаның факторы серпінді өзгерту процесінде пайда болатын келешекті жаңа инвестициялық мүмкіндікті жылдам іске асыруды қамтамасыз етеді.

4.Қаржы стратегиясын әзірлеу кәсіпорын қадағаламайтын сыртқы орта факторларының дамуының алдын ала ықтимал нұсөасын ескереді және кәсіпорын қызметі үшін оның жағымсыз салдарын барынша төмендетуге мүмкіндік береді.

5.Қаржы стратегиясы кәсіпорынның бәсекелестерімен салыстырғанда оның қаржы қызметіндегі біршама артықшылығын көрсетеді.

6.Қаржы стратегиясының болуы кәсіпорынның қаржы қызметін стратегиялық, ағымдағы және жедел басқарудың өзара айқын байланысын қамтамасыз етеді.

7.Қаржы статегиясы кәсіпорынның ең маңызды стратегиялық қаржы шешіміндегі қаржы іс-әрекетінің тиісілігін іске асыруды қамтамасыз етеді.

8.Қаржы стратегиясы жүйесінде ең маңызды қаржыны басқарушылық шешімді таңдаудың негізгі сыни бағасының мағынасы қалыптасады.

9.Әзірленген қаржы стратегиясы жалпы басқаруды ұйымдастыру құрылымын және кәсіпорынның ұйымдастыру мәдениетін стратегиялық өзгеруінің базистік алғышарттарының бірі болып табылады.

Кәсіпорынның қаржы қызметі саласында негізгі элементтердің стратегиялық жиынтығы қаржыны стратегиялық талдау нәтижесіне негізделеді.

Стратегиялық қаржы талдауы – кәсіпорынның дамуының ерекшелігі мен келешекті кезеңдегі оның ықтимал бағытын анықтау мақсатында сыртқы және ішкі орта факторы кәсіпорынның қаржы қызметін жүзеге асыру нәтижесіне жасайтын ықпалын зерттеу процесі. Кәсіпорынның стратегиялық қаржы жайғасымының моделі стратегиялық қаржы талдауының түпкілікті өнімі болып табылады. Аталмыш модель кәсіпорын қаржысының дамуының алғышарты мен мүмкіндігін қаржы қызметінің әрбір стратегиялық басымды (бағытына) саласын жеке жан-жақты әрі кешенді сипаттайды.

Стратегиялық талдау жүргізу кәсіпорынның шаруашылық қызметіне жекелеген фактордың және өзі жұмыс істейтін ортаның жағдайы жасайтын ықпалды зерттеуге негізделеді. Стратегиялық қаржы талдауының бағыты мен оның объектілерінің мағынасын ескере отырып ол кәсіпорын жұмыс істейтін қаржы ортасын зерттейді. Кәсіпорын жұмыс істейтін қаржы ортасы деп кәсіпорын қаржысының қызметін ұйымдастыруға, оның нысаны мен нәтижесіне ықпал ететін жағдайлар мен факторлар жүйесі түсініледі.

Жекелеген жағдайлар мен факторлардың жасайтын ықпалының сипатына, сондай-ақ қаржы қызметін жүзеге асыру барысында кәсіпорын тарапынан оны бақылау мүмкіндігіне байланысты кәсіпорын жұмыс істейтін жалпы қаржы ортасының құрамында мына жекелеген түрлерді, яғни:

1.тікелей емес ықпал ететін сыртқы қаржы ортасын;

2.тікелей ықпал ететін сыртқы қаржы ортасын;

3.ішкі қаржы ортасын атап өту қажет.

Тікелей емес ықпал ететін сыртқы қаржы ортасы – кәсіпорынның қаржы қызметін ұйымдастыруға, оның нысаны мен нәтижесіне ықпал ететін, макрожағдайға білінетін және өзі тікелей бақылауды жүзеге асыруға мүмкіндігі жоқ жағдайлар мен фактролардың жүйесі. Тікелей емес ықпал ететін сыртқы қаржы ортасының жағдайын қалыптастыруда мемелекеттік қаржы саясаты мен кәсіпорынның қарэы қызметін мемлекеттік реттеу маңызды рөл атқарады.

Тікелей емес ықпал ететін сыртқы қаржы ортасы – кәсіпорынның қаржы операциясы мен мәмілесі бойынша контрагенттерімен және тікелей емес коммуникативтік байланыс процесінде ықпал етуі мүмкін қаржы қарым-қатынасы процесінде қалыптасатын қаржы қызметін ұйымдастыруға, оның нысаны мен нәтижесіне ықпал ететін жағдайлар мен факторлардың жүйесі. Қаржы қызметі бойынша осындай контрагенттермен тиімді қаржы қарым-қатынасты жүзеге асыру кәсіпорынға тиісті жағдайлар мен факторлардың жүйесін өзіне қолайлы бағытта басқаруға мүмкіндік береді.

Ішкі қаржы ортасы – кәсіпорынның қаржы қызметінің басшылары мен мамандары тікелей бақылайтын қаржы қызметінің үздік нәтижесіне қол жеткізу мақсатында оның ұйымы мен нысанын таңдау жасалатын жағдайлар мен факторлар жүйесі. Ішкі қаржы ортасында кәсіпорынға стратегиялық кезеңде қойылған мақсат пен міндетке жетуге мүмкіндік беретін қаржы әлеуеті болады.

Бұдан әрі осы әдістің әрқайсысының мазмұны қарастырылады. Стратегиялық қаржы талдауы мына тәртіппен жүзеге асырылады:

бірінші кезеңде – жанама ықпал ететін сыртқы қаржы ортасы талданады;

екінші кезеңде – тікелей ықпал етпейтін сыртқы қаржы ортасы талданады;

үшінші кезеңде – ішкі қаржы ортасы талданады;

төртінші кезеңде – кәсіпорынның стратегиялық қаржы жайғасымы кешенді түрде бағаланады.

Тікелей емес ықпал ететін сыртқы қаржы ортасының факторларын талдау стратегиялық талдаудың негізгі әдісі – SWOT-талдауға негізделеді. Пайдалануда қарапйым осы әдіс кәсіпорынның қаржы жайғасымының негіззгі сұлбасын жылдам бағалауға мүмкіндік береді. Қаржы ортасының факторларын осы әдіс түрімен талдау процесінде кәсіпорынның сыртқы қолайлы мүмкігндіктері мен кәсіпорынның дамуы макродеңгейде туындайтын қауіп-қатері білінеді. Қолайлы мүмкіндікке кәсіпорынның стратегиялық қаржы даму процесінде нарықтық құнының ұлғаюын қамтамасыз ететін мүмкіндік, ал қауіп-қатерге – осы өркендеу жолында кездесетін кедергі жатады.

Осы талдауды жүзеге асыру үшін Тікелей емес ықпал ететін сыртқы қаржы ортасының факторларын жекелеген белгі бойынша алдын ала топтастыру талабы қойылады.

Стратегиялық қаржы талдауында осы мақсатта PEST-талдау жүйесінде қарастырылатын осы деңгейдегі факторларды топтастыру принципі (осы жүйеде макродеңгей факторларын стратегиялық талдау ғана шоғырланған) пайдаланылады. Аталмыш факторлардың топтары кәсіпорын жұмыс істейтін макроорта PEST аббревиатурасымен сипатталатын оның төрт түріне бөледі:

P – саяси-құқықтық орта (political and environment):

E – экономикалық орта (economic environment);

S – әлеуметтік-мәдени орта (sociocultural environment);

T – технологиялық орта (technological environment).

PEST-талдау жүйесінің кәсіпорынның стратегиялық дамуында өте маңызды рөл атқаратын фактордың құрамын қарастырайық.

Саяси-құқықтық ортада стратегиялық келешекте қаржы қызметінің дамуына негізінен қаржы нарығын, кәсіпорынның қаржы қызметін, елдегі ақша айналысын мемлекеттік реттеу нысаны мен әдістері; жекелеген сала мен қызмет саласын мемлекеттік қолдау саясаты; жоғарғы білікті маман даярлаудың мемлекеттік саясаты: шетел инвестициясын тарту мен оны қолдау саясаты; кәсіпорын қаржысын жақсарту мен банкроттық тәртіптемесін реттеу; кәсіпорынның қаржы есебінің стандарты ықпал етеді.

Экономикалық ортада кәсіпорын қаржысының стратегиялық дамуына экономикалық серпіннің (жалпы ішкі өніснің және ұлттық кірістің өлшенетін көрсеткішімен өлшенетін) қарқыны; пайдаланылатын ұлттық кірістің тұтыну және жинақтау параметрі; инфляцияның қарқыны; заңды және жеке тұлғаға салық салу жүйесі; ақша айналысының жылдамдығы; валюта бағамының серпіні; ұлттық банкінің есептік ставкасының серпіні айтарлықтай ықпал етеді.

Әлеуметтік-мәдени ортада кәсіпорынның қаржы қызметінің дамуына еңбекке қабілетті халықтың білім және мәдени деңгейі; халықтың жүзеге асырылып жатқан нарықтық реформаларға көзқарасы барынша ықпал етеді.

Технологиялық ортада кәсіпорын қаржысының стратегиялық дамуына техникалық басқару құралы, қаржы технологиясы мен құралы саласындағы инновация барынша ықпал етеді.

Тікелей емес ықпал ететін сыртқы қаржы ортасының жекелеген факторын бағалау процесінде кәсіпорын қаржысының стратегиялық дамуына оның оң («қолайлы мүмкіндік» немесе жағымсыз («қауіпті») ықпалының деңгейі әдетте бес балдық жүйе бойынша бағаланады (қолайлы мүмкіндік «+» ал қауіп «-» белгісімен белгіленеді). Факторлар кәсіпорын қаржысының стратегиялық дамуының жекелеген басымды саласының (бағытының) әрбір сегменті бойынша бағаланады. Тікелей емес ықпал ететін сыртқы қаржы ортасы факторларының бөлігі қалай дамитыны белгісіз екенін ескере отырып, SWOT-талдау және PEST-талдау жүйесі сценарлық бағалау («пессимистік», «реалистік» немесе «оптимистік» болжам нұсқасында) немесе қаржыны сараптамалық стратегиялық талдау әдісімен толықтырылуы мүмкін.

Тікелей емес ықпал ететін сыртқы қаржы ортасының факторларын бағалау нәтижесі бойынша «мүмкіндік пен қауіп матрицасы» жасалады.

Тікелей ықпал ететін сыртқы орта факторларын талдау да SWOT-талдауға негізделеді. Кәсіпорын жұмыс істетейтін ортаның осы түрі бойынша қаржыны стратегиялық талдауды жүзеге асыру үшін бір жағынан, кәсіпорынмен қатынас жасайтын субъектілердің топталуы, ал екінші жағынан, стратегиялық кезеңде осы қарым-қатынастардың тиімділігіне ықпал ететін негізгі факторлар алдын ала жеке бөлінуі тиіс деген талап қойылады.

Автор жүргізген зерттеудің нәтижесі көрсеткендей, тікелей ықпал ететін сыртқы қаржы ортасының факторларын стратегиялық талдау процесінде кәсіпорынмен қаржы қатынасын жасайтын субъектілердің мына негізгі алты тобын жеке бөлу қажет:

-шикізат, материал және жартылай фабрикат жеткізуші;

-даяр өнімді сатып алушы;

-кәсіпорынға қаржы кредитінің түрлі нысанын беретін кредитор;

-инвестор – мекемелік және жеке;

-сақтандырушы;

-қаржы делдалы.

Қаржы ортасының осы түрінің факторлары негізінен экономикалық сипатта екенін ескеріліп, олар PEST-талдау жүйесі бойынша топтастырылмайды. Экономикалық факторлар кәсіпорынның жоғарыда атап өтілген контрагенттермен жасалатын қаржы қарым-қатынасының ерекшеліктері ескеріліп жеке бөлінеді.

Тікелей ықпал ететін сыртқа қаржы ортасының жекелеген факторларын бағалау тәртіптемесі тікелей емес ықпал ететін сыртқы қаржы ортасының жоғарыда қарастырылған факторларын бағалауға ұқсайды. Қарастырылған қаржы ортасының жекелеген факторларын SWOT-талдау жүйесінің әдісімен бағалау нәтижесі қажет болған жағдайда қоржындық, сценарлық немесе сараптамалық стратегиялық қаржылық талдау әдістерімен бағалаумен (контрагенттермен жасалатын жекелеген операция қоржынына бөлініп) толықтырылады. Тікелей ықпал ететін сыртқы қаржы ортасының ең маңызды факторларын бағалау нәтижесі бойынша «мүмкіндік пен қауіп матрицасы» жасалады.

Ішкі қаржы ортасының факторларын талдағанда кәсіпорынның қаржы әлеуетінің мөлшері ғана емес, сонымен бірге оны пайдаланудың тиімділігі де сипатталады. Әдетте кәсіпорынның қаржы стратегиясын әзірлеу процесінде ішкі қаржы ортасының факторларын зерттеу кәсіпорын қызметінің мықты және осал жақтарын анықтауға бағытталған SWOT-талдауға негізделеді.

Соңғы жылдары осы тәсілдеме кәсіпорынның ішкі ортасының факторларын талдауда ғана пайдаланылатын SWOT-талдауда дами бастады. SNW аббревиатурасы зерттелетін фактор бойынша кәсіпорынның жайғасымының мына ерекшелігін білдіреді:

S – мықты жайғасым (strength position);

N – (neutral position);

W – (weaknessposition).

SNW-талдау мен SWOT-талдауды кәсіпорынның сыртқы ортасының жекелеген фактордың ықпалын бағалау еркешелігі бойынша салыстыру SNW-талдауда осы бағалау жүйесі бейтарап жайғасыммен толықтырылатынын көрсетеді (екі әдіске де мықты және осал тұстар тән). Кәсіпорынның ішкі ортасының сол немесе факторын бағалаудың бейтарап жайғасымы, әдетте осындай кәсіпорын бойынша оның орташа салалық мағынасына сәйкес келеді. Аталмыш тәсілдеме кәсіпорынның қаржы қызметіне ықпал ететін сол немесе басқа факторды оның қажетті стратегиялық жай-күйінің ең төмен өлшемі ретіндегі бейтарап жайғасымын қарастыруға мүмкіндік береді.

Әрбір кәсіпорын ішкі қаржы ортасының зерттелетін факторлар жүйесін өзінің қаржы қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып дербес қалыптастырады. Кәсіпорынның қаржы қызметінің жекелеген аспектілерін сипаттайтын фактор әдетте кешенді түрде қарастырылады және сол немесе басқа аспекті бойынша оның қаржы саясатын білдіреді.

Кәсіпорынның мықты және осал жағын анықтайтын фактордың ерекшелігі бес балдық жүйе бойынша бағаланады (бейтарап жайғасым нөлмен бағаланады). Ішкі қаржы ортасының жекелеген факторын бағалаудың SNW-талдау және SNW-талдау процесінде алынған нәтижесі қажет болған жағдайда қоржындық (дебиторлық берешек қоржынының, кредиторлық берешек қоржымен, инвестиция қоржынымен, қаржы тәуекелі және т.б.), сценарлық сараптамалық стратегиялық қаржы талдау әдісімен толықтырылады. Ішкі қаржы ортасының ең маңызды факторын бағалау нәтижесі бойынша кәсіпорынның мықты және осал жағының матрицасы жасалады.

Кәсіпорынның стратегиялық қаржы жайғасымын кешенді бағалау кәсіпорын жұмыс істейтін қаржы ортасын талдаудың барлық түрінің нәтижесін біріктіреді. Осындай бағалауды жүзенге асыру:

1.осы кәсіпорында қаржы қызметін жүзеге асырудың негізгі ерекшеліктерін айқын сәйкестендіруге, оның «қаржы тұлғасын» анықтауға;

2.кәсіпорынның қаржы қызметін басқаруда қол жеткен нәтижені бағалауға;

3.кәсіпорын қаржысының дамуындағы және оның қаржысын басқару жүйесінде қордаланған проблеманы табуға;

4.сыртқы және ішкі ортаның факторын ескере отырып келешекте кәсіпорын қаржысының дамуының мүмкіндігін объективті түрде бағалауға;

5.кәсіпорынның стратегиялық қаржы бастамасының бастапқы жайғасымын белгілеуге мүмкіндік береді.

Кәсіпорынның стратегиялық қаржылық жайғасымының моделі SWOT-талдау және SNW-талдау процесіндегі жекелеген факторды бағалау нәтижесіне (стратегиялық талдаудың басқа әдісін пайдалану процесіне жекелеген баға тереңдетіліп) негізделеді. Аталмыш модельде кәсіпорын қаржысының дамуының әрбір басымды саласының (бағытының) барлық сигменттері көрсетілуі тиіс. Басымдық бойынша бағаны біріктіру үшін жекелеген сигменттің факторына жалпы тиісті «салмақ» тағайындалуы мүмкін. Әрбір сигменттің факторы келешекте кәсіпорын қаржысының дамуына ықпал ету дәрежесі бойынша орналасады.

Стратегиялық қаржы мақсаты кәсіпорынның стратегиялық қаржы жайғасымының мүмкіндігін ескере отырып қалыптастырылады және тиісті стратегиялық шешімге негізделеді.

 

Бақылау сұрақтары:

1.Бухгалтерлік есептілік шаруашылық жүргізу субьектінің қызметін басқару процессін ақпараттық қамтамасыз ету көзі ретінде.

2.Қаржылық талдау, қаржылық жағдайды талдау, қаржылық тұрақтылықты талдау түсінігі.

3.Қаржылық талдау әдістемесі.

4.Корпорацияның қаржылық жағдайын бағалау.Корпорацияның қаржылық стратегиясы.

Тест тапсырмалары

1. Қаржыны талдауда қаржы коэффициентінің топтары ең маңызды болып табылады:

A) кірістілік коэффициенті және өтімділік

B) төлем қабілеттілігі

C) айналымдылық коэффициенті

D) тәуелсіздік коэффициенті

E) шығынсыздық коэффициенті

F) өтімділік коэфиициенті

G) іскерлік белсенділік коэффициенті

H) тәуекел коэффициенті

 

2.Қаржылық есеп – қисапты талдау әдістері:

A) сатылыс талдау

B) қаржы коэффициенттерін есептеу

C) экспертты әдіс

D) аралар әдіс

E) деңгейлес талдау

F) бірыңғай әдіс

G) сызықтық талдау

H) экстраполяция әдісі

 

3.Кәсіпорын қаржысының жай-күйін бағалау әдістемесін талдаудың мазмұны:

A) кәсіпорын құрылысының тұрақтылығы және мүліктік жағдай

B) ағымдағы өтімділікті талдау

C) дебиторлық және кредиторлық берешектерді талдау

D) дивидендтік саясатты талдау

E) ақша қаражатының қозғалысы

F) рентабельділігі, іскерлік белсенділігі

G) баланстың өтімділік және төлем қабілеттілігі

H) пайдалылықты талдау

 

4.Дағдарыс жағдайында кәсіпорынның қаржысын тұрақтандыру мына негізгі кезең бойынша жүйелі түрде жүзеге асырылады:

A)тиімсіз стратегия

B)қаржының тұрақтылығын қалпына келтіру

C)өтімділіктің алдын алу

D)төлемге қабілетсіздікті жою

E)жалпы экономикалық факторлар

F)толық қардылық тұрақтылық

G)қызметті диагностикалау

H)ұзақ кезеңде қаржы тепе-теңдігін қамтамасыз ету

 

5.Корпорация қаржысын талдауда есептелетін  коэффициенттер:

A)Нарықтық белсенділік коэффициенті

B)Тұтыну бағаларының коэффициенті

C)Төлем қабілеттілігі немесе іскерлік белсенділік коэффициен

D)Шығындылық коэффициенті

E)Айналым коэффициенті

F)Өтімділік коэффициенті және іскерлік белсенділік коэффициенті

G)Эмпирикалық коэффициент

H)Функционалды коэффициент

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

11-ТАҚЫРЫП.Корпорацияның қаржылық дәрменсіздігі және қаржылық сауықтыру

 

1.Кәсіпорын қаржылық жағдайсыздығын түбегейлі болжамдау жүйесі.

2.Кәсіпорынның жабылуы және мекемелікпен тұрақтандыру процесінің басқарма қаржысы.Кәсіпорын тұрақтылығын ішкі қаржы механизмдерін пайдалану.

3.Кәсіпорын процесіндегі қаржылық санациясының бережақ құрылымы.

4.Кәсіпорын ұйымының қаржылық әдістері.

1.Қаржы жағдайсыздығының диагностикасы қаржы талдауының мақсатты жүйесімен бірге ұсынылады,кәсіпорын дамуының аяғындағы негативімен мүмкіндігі бар беталысын анықтайды.Кәсіпорын қаржылық дағдарыс болжамының жүзеге асырылу әдістері мен мақсаты негізгі 2 жүйеге бөлінеді:1)қаржылық жағдайсыздығын экспресс – болжамдау жүйесі;2)қаржылық жағдайсыздығын түбегейлі болжамдау жүйесі.

Қаржылық дағдарыстың экспресс – болжамдау жүйесі кәсіпорын дамуының қаржылық параметрлерінің жағдайсыздығын,реттелу бағаларының жүйесімен мінезделеді,берілген мәліметте оның қаржылық есебі стандартты алгоритм талдауымен жүзеге асырылады.

Экспресс – болжам жүйесінің негізгі мақсаты қаржылық дағдарыстың ертерек айқындайтын қаржылық дамудың кәсіпорындармен алдын алду баға масштабының дағдарыс жағдайындағы белгілерді анықтайды.

Экспресс – болжам жүйесі қаржылық дағдарыстың келесі негізгі этаптарымен жүзеге асырылады:

1.Кәсіпорынның қаржылық жағдайсыздығына пайда болу қауіпін шынайы «дағдарыс алаңы» объектілерін анықтамамен байқайды.

2.Кәсіпорын қаржылық жағдайсыздығынан шығуы қауіптену бағаларымен қалыптасу жүйесінің индикаторы.

3.Кәсіпорын дамуындағы қаржылық дағдарыстың бөлек талдау қатары стандартты әдістерімен жүзеге асырылады:

– тігінен қаржылық талдауы;

– көлденең (құрылымды) қаржылық талдауы;

– салыстырмалы қаржылық талдауы;

– қаржылық көрсеткіштердің талдауы;

– қаржылық тәуекелінің талдауы.

4.Кәсіпорынның жағдайындағы қаржылдық жағдайсыздығын алдын – алу масштабының бағасы.Қаржы менеджментінің практикасын қаржы жағдайсыздығының масштабының бағасының қасында кәсіпорын 3 ұстанымы мен мінезделеді:

– жеңіл қаржылық дағдарыс;

– терең қаржылық дағдарыс;

– апатты қаржылық дағдарыс (қаржылық апат).

2.Қаржылық дағдарысты түбегейлі болжамдау жағдайсыздығы – кәсіпорын қаржы жағдайсыздығындағы дамуының баға жүйесін мінездейді,талдау шарттық әдістері мен болжамдау негізінде жүзеге асады.

Түбегейлі болжамдау қаржы жағдайсыздығының негізгі мақсаты болып табылады:

-кәсіпорынның дағдарыс параметрінің қаржылық дамуын бағалау нәтижелері, экпресс – болжамдау үдерісінде алынған;

-кәсіпорынның қаржы жағдайсыздығының жағдайында алынған баға масштабын растау;

-жеке шарттардың дамуын болжау,кәсіпорынның қаржы жағдайсыздығын және олардың нигативті ақырын болжайды.

Қаржы жағдайсыздығының түбегейлі болжамдауы келесі негізгі кезеңдермен жүзеге асады:

1.Негізгі шарттарды жүйелеу,кәсіпорынның себепті қаржы жағдайсыздығының дамуы.Шартты талдау және болжау аржы жағдайсыздығының түбегейлі болжамдауының негізн құрайды.

Бағалау үдерісін үйренуде мына шарттар 2 негізгі топқа бөлінеді:

1.кәсіпорын қызметке тәуелді емес (сыртқы және экзогенді факторлар);

2.кәсіпорын қызметке тәуелді (ішкі және экзогенді факторлар).

Қаржы жағдайсыздығының сыртқы факторының дамуы өз кезегінде 3 топқа бөлінеді:

а) еліміздің жалпы дамуындағы әлеуметтік – экономикалық факторлары.Мына фактордың құрамында тек берілген кәсіпорынның әсер етушісі шаруашылық қызметте қаралады;

б) нарықтық факторлары;

в) ішкі берік факторлары.

Сыртқы (экзогенді) факторлары қаржы жағдайсыздығының кәсіпорында  дамуы әсер етеді:

а) жалпы экономикалық факторы:

– ұлттық табыс мөлшерінің төмендеуі;

– инфляцияның өсуі;

– төлем айналымын бәсендету;

– салық жүйесінің тұрақсыздығы;

– жұмыссыздардың өсуі.

б) нарықтық факторлар:

– ішкі нарық сыйымдылығының төмендеуі;

– сұраныстың төмендеуі;

– нарық қорының белсенділігінің төмендеуі;

– валюта нарығының тұрақсыздығы.

Кәсіпорынды дамытуда қаржы жағдайсыздығына ішкі (эндогенді) факторлары да әсер етеді:

а) операциялық факторлар:

– эффективті емес маркетинг;

-қазіргі шығындардың эффективті емес құрылымы (тұрақты шығындардың жоғары үлесі);

– негізгі құрамдарды төменгі деңгейде қолдануы;

– эффективті емес шығармашылық менеджмент.

б) инвестициялық факторлар:

– эффективті емес портфельдің қоры;

– құрылыс және монтаж жұмыстарының жоғары жалғасуы;

– эффективті емес инвестициялық менеджмент.

в) қаржылық факторлар:

– эффективті емес қаржы стратегиясы;

– эффективті емес актив құрылымы (олардың төмен өтімділігі);

– дебиторлық бережақтың өсуі;

– эффективті емес қаржы менеджменті.

2.Кәсіпорынның дамуындағы қаржылық дағдарысқа түбегейлі талдау кешенімен қолданылып, маманданған әдістермен оған әсер ететін бөлек бағалармен жүзеге асырылады.Жүзеге асырылу барысында мұндай түбегейлі талдау келесідей негізгі әдістермен қолданылады:

– қаржы коэффиценттерінің толық кешенді талдауы;

– корреляциялық талдау;

– SWOT талдауы;

– «Альтман моделінің» аналитикалық талдауы.

Негізгі көрсеткіштерге сүйеніп кәсіпорын банкротын Э.Альтман белгілі бір коэффиценттерді қолданып интегралды бағасының мүмкіндігімен банкроттықты анықтайды.Альтман моделі келесідей түрде:

Z=1.2*X1+1.4*X2+3.3*X3+0.6*X4+0.5*X5

Мұндағы, Z- банкротқа ұшыраудан қауіптенуінің интегралды көрсеткіш деңгейі.(«Z»-Альтман есебі);

Z1- айналым активінің арақатынасын (жұмысшы капиталы) барлық кәсіпорын активінің суммасы;

Z2-  капитал рентабельділігінің деңгейі;

Z3- кіріс активінің деңгейі;

Z4- өзіндік және қарыз капиталының арақатынас коэффициенті;

Z5- айнымалы активтер.

Кәсіпорынның банкротқа ұшырауының қауіптену деңгейі Альтман моделімен келесідей шкалада бағаланады:

 

«Z» көрсеткішінің мағынасы
Банкротқа ұшырау мүмкіндігі
1,8 – ге дейін

1,81 – 2,70

2,71 – 2,99

3,00 және одан жоғары.
Өте жоғары.

Жоғары.

Болуы мүмкін.

Өте төмен.
3.Қаржы тұрақтылығының ішкі механизмдерін кеңінен қолдануда кәсіпорындарды басқару негізгі рольмен дағдарысқа қарсы жүйесімен қолданысқа шығарылады.Бұл банкротқа ұшыраудағы қауіптену күйзеліс қаржысын алып тастау емес, осы механизмдерді өте жақсы қолдануымен байланысты болып табылады,бірақ қарыз капиталын қолдануының тәуелділігінен кәсіпорынды құрту шамасында белгіленеді,экономикалық дамудың екпінін құрастырады.

Кәсіпорын тұрақтылығының қаржысы жағдайсыздығының ситуациясының шарттарын жалғастыруда мынадай негізгі кезеңдермен жүзеге асырылады:

1.Төлем қабілетсіздігін орналастыру.

2.Табандылық қаржысын қалпына келтіру.

3.Ұзақ кезеңдегі қаржылық тепе-теңдікті қамтамасыз ету.

Қаржылық тұрақтануының стратегиялық механизмі қаржылық даму стратегиясын өзіндік шешім арқылы және қаржылық параметрлерінің онтайлы жетіспеушіліктерін жүзеге асырады,кәсіпорынның экономикалық өсуінің барлық жеделдету мақсатымен бағынады.Кәсіпорынның табандылық өсу моделін қолдануда осы механизмге негізделеді.

Осындай механизмдермен кәсіпорынның тұрақтандыру қаржысының стратегиялық механизміне келесідей негізгі қорытындылар жасауға болады:

1.Кәсіпорынның қаржылық жағдайы тепе – теңдік дамуы барынша дағдарыссыз жүйесімен анықталады және олардың тауар белгілерінің реализациясының көлемінің өсуі және табандылық экономикалық моделімен есептеледі.

2.Кәсіпорындағы тиянақты өсуі келесідей негізгі параметрлермен оның қаржылық дамуын қамтамасыз етеді.

3.Қарастырылған әдістердің дағдарысқа қарсы басқарылуы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы кеңінен мүмкіндіктерімен олардың ішкі механизмдерінің есебімен куәландырылады.

4.Санация – бұл кәсіпорынның банкротқа ұшырағандығын жабу мақсатында кәсіпорын бережағының жағдайын, қаржылық – шаруашылығының сауығу жолдамасының шаралары жүйесін көрсетеді.

Кәсіпорын санациясы келесідей 3 негізгі жағдайлармен түсіндіріледі:

1.банкротқа ұшырау жұмысын кредиторлармен әсері,егерде кәсіпорынның дағдарыстан шығуы барысында санаторлардың көмегімен өзіндік бастамасында немесе сондай санациясын кредиторлармен инвесторлардың талабын құштарландырады.

2.егер кәсіпорынның өзінің банкротқа ұшырау жөніндегі арызын сотқа жүгінсе бір уақытта санация жағдайын көрсетеді (мұндай санациясының жағдайы жақсырақ мінездемесімен мемлекеттік кәсіпорындар үшін тиімді).

3.егер санацияның шешімін сот келіп түскен ұсыныспен мүддесін куәландырып кредитордан бережағын өшіріп бюджет алдына міндетін талап етуге құқылы.

Кәсіпорын бережақ құрылымының мақсаты қаржы санациясының процесіндегі жетістіктері болып табылады,егер кредиторлардың талаптарын жақын арадағы көлемінің жетіспеушілігін өтегенде ғана қаржылық міндеттемені қалыпты іске асырып және төлем қабілетін қалпына келтіріп жүзеге асырады.

5.Жеке шаруашылық субъектілерінің өзіндік өнімінің өзгеруін ұйымдық – құқықтық мәртебесінің жақсаруымен тиімді шаруашылық мумкіндігін одан да жақсы мақсаттарын осы мекемеде көрсетеді.

Кәсіпорын ұйымы шаруашылық процесін қолданудағы көбірек мақсаттардың диверсификацияланған капиталының тиімділігі немесе өзіндік интеграция формаларын көрсетеді.

Кәсіпорын ұйымы Отандық заң шығарушымен сәйкестілігін келесідей негізгі формалармен жүзеге асыруға болады:

1.Кәсіпорындардың қосылуы 2 кәсіпорынның өзара бірігуін көрсетеді,нәтижесінде құқықтық жалғастырушы жаңа кәсіпорынды құрады.

2.Басқа кәсіпорын міндетін және құқығының барлық мүлкін алып – беру және заңды тұлға сияқты бірнеше кәсіпорындардың бірігуінің міндетінің тоқтатылуын осы кәсіпорындардың бірігуінде қарастырылады.

3.Көбіне жаңа кәсіпорындар өз алдына немесе оның 2 базасының бір уақытта құрылуы кәсіпорынның жабылуын осы кәсіпорынның бөлінуінде қарастыруға болады.

4.Бір немесе бірнеше кәсіпорындардың тоқтатылуынсыз соңғы міндетін өзіндік құруын осы кәсіпорынның ерекшеленуі арқылы қарастырылады.

5.Жекеменшік кәсіпорындардың формалары немесе ұйымдық – құқықтық формалармен ауысып,кәсіпорынның түрлендіруімен мінезделеді.

Кәсіпорынның қайта құрылуының басқарылуы қаржылық дағдарысқа қарсы позициялармен келесідей 2 негізгі формамен ерекшеленеді:

– бірігуі (қосылуы мен түрлендірілуі);

– бөлінуі (бөлінуі мен ерекшеленуі) арқылы түсіндіріледі.

Кәсіпорынның қайта құрылуы қаржы мақсатымен жетістік бірлестігінің формасымен есептеледі,егерде қаржы құрылымының қайтадан ұжымы кәсіпорынды құруында үлкен тұрақтылықпен көбірек потенциалын дамытуда қаржылық міндетті болса ғана есептеледі.

Банкроттық нарық шаруашылығының бір теориясы болып табылады.Ол соттың шешімі мен кредитордың келісімі бойынша соттан тыс ресми түрде жарияланады. Қазақстан Республикасының «Банктері туралы» Заңға сәйкес, қарызды төлеуге шамасы жоқ ұғымы ақшалай міндеттеме бойынша кредиторлар сұранысын, еңбекақы төлеу талабын қанағаттандыра алмау, сонымен қатар өзіне тиісті мүлік есебінен бюджет пен бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді қамтамасыз ете алмауы жатады. Басқаша айтқанда, шаруашылық субъектісінің қарызды төлей алмауы, ағымдағы операцияда қызметті қаржыландыра алмауы, қарыздардың, міндеттердің өсуіне байланысты жедел міндеттемелерді өсу қабілетсіздігі немесе борышкердің балансының қанағаттанғысыз құрылымына байланысты ұғымдар кіреді.

Баланстың қанағаттанғысыз құрылым борышкердің мүлкі мен міндеттемелерінің өтімділік деңгейінің жетіспеуіне байланысты кредитордың алдында мүлік есебінен міндеттемелердің дәл уақытында төленбеуі жағдайында тұрған кезде болуы мүмкін. Бұндай жағдайда мүліктің жалпы құны борышкер міндеттемелерінің жалпы соммасына тең немесе одан асып кетуі мүмкін.

Банкроттық кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық механизімінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық саясатының тиімсіз болуынан туындайды.

Банкроттықтың пайда болуының негізгі себептерін келтірейік:

1.Шаруашылық жүргізу жағдайын жасаудың объективті себептері:

-экономиканы реформалаудың нормативті және заң шығаратын базаларының, қаржылық, ақша, несие, салық жүйелерінің жетілмегендігі;

-инфляцияның аса жоғары деңгейі;

-фирманың құнды қағаздарының нарықтық құнының төмендеуі;

-бәсекелестің жоғары деңгейі және соның нәтижесінде пайда болған сәйкес келмейтін өндіріс шығындары төмендемей, өнім бағасының төмендеуі;

2.Шаруашылық жүргізуге тікелей қатысты субъективті себептер:

-Банкроттықты уақытында болжап және келешекте одан сақтана алмау;

-Жарнама, өтімділік жүйесінің болмауы, сұранысты дұрыс зерттемегендіктен сату көлемінің төмендеуі;

-өндіріс көлемінің төмендеуі;

-ұқсас, бірақ сапасы жоғары өнімдердің бағасына кейбір түрлердің бағаларының жақындауы;

-ақталмаған жоғары шығындар;

-өнімнің төменгі рентабельділігі;

-өндіріс циклінің өте көлемді болуы;

-үлкен қарыздар мен өзара төлей алмаулар;

ескі басқарма басшыларының нарықты құруға бейімделе алмауы, сұранысы жоғары өнімдерді шығаруда іскерлік көрсетпеуі, инвестициялық, бағалық, қаржылық саясаттың тиімдісін таңдай алмауы.

Кәсіпорындардың жаппай банкроттыққа ұшырауы жағымсыз әлеуметтік қиындықтарға соқтыруы мүмкін, сондықтан нарықтық экономикасы дамыған елдерде, оларды толық күйреуден қорғау мен алдын алудың белгілі механизмі қалыптасқан.

Осы механизмнің негізгі элементтері мыналар:

-банкроттықты құқықтық реттеу;

-кәсіпорынның банкроттығы жайында актілерді жүзеге асыруға шешім қабылдау процестерінің нормативтік – әдістемелік, экономикалық, ұйымдық қамтамасыз етілуі;

-перспективалы тауар өндірушілерді қолдау мақсатында, төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарға мемлекеттік қаржылық көмек шаралары;

– қайта құру және жою шараларын қаржыландыру;

банкроттық процедураға қатысушыларға экономикалық көмек көрсету;

кең ауқымды қоғам үшін банкроттар жайында ақпараттардың жариялылығын қамтамасыз ету төлем қабілеті жоқ кәсіпорындардың тізімін жүргізу.

Қазақстан Республикасы жағдайында банкроттық механизмінің нормативті – құқықтық базасы ретінде әдебиеттер тізімінде көрсетілген құжаттар пайдаланылады.

Қазақстан       Республикасының                «Банкроттық жайы                                                                                                                                                      нда» Заңына сәйкес, кәсіпорынның банкроттығы туралы шешімі ерікті немесе еріксіз түрде қабылданады. Банкроттық, борышкердің сотқа жазған өтініші бойынша ерікті түрде немесе оның өзінің банкроттығы жайында соттан тыс түрде кредиторлармен келісімге келе отырып, ресми түрде хабарлауы жолымен жасалады.

Банкроттық жайында кредитордың өтінішпен сотқа баруына негіз болып борышкердің төлеу қабілетінің болмауы табылады.Егер борышкер өзінің міндеттемелерін 3 ай ішінде орындай алмаса, оның төлем қабілеті жоқ деп саналады.

Кредитордың борышкерге қойған талаптарының сомасы 150 айлық есепті көрсеткіштерден жоғары болса ғана, банкроттық жайында іс сотпен қаралады.

Банкроттықтың ықтималдылығын бағалауды қаржылық талдау арқылы жүргізуге болады, себебі ол кәсіпорынның экономикалық «ауруын» және одан «арылу» жолдарын таңдауға мүмкіндік береді.

Қаржылық жағдайдың динамикасының негізгі тенденциялары мен қызмет нәтижелерін формаланған және формаланбаған әдіс арқылы болжауға болады. Инфляция қарқынының күшті болуы, шығындар нормасының орталықтандырылып бекітілмеуі және келісім – шарттар жасау кезінде алдын ала төлеудің кең таралуы жағдайында, жабдықтау келісім –шартына отырған кезде болжау дәлдігі төмендейді.Осындай кезде қаржылық жағдайды болжау, табыстардың есеп беруге қатысты өзгермелі параметрлері – өндіріс көлемі, шаруашылық субъектілер қызметінің әр түрлі бағыттары бойынша шығындардың бағдарлама жүйесі қаржылық есеп беру және электронды кесте негізінде құрылуы мүмкін.

Қаржылық жағдайды болжау – перспективалық талдаудың негізгі міндеті. Талдаудың бұл түрі, шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижесін зерттеу негізінде, болашақ міндеттерін анықтау, стратегиялық басқару міндеттерін шешу үшін әкімшілікті ақпараттармен қамтамасыз етуі тиіс. Мақсатқа сәйкес талдауды жүргізу, орта мерзімді болашаққа және ұзақ мерзімді болашаққа негізделуі керек. Шетел практикасында, әдетте объект үшін бизнес – жоспарды болжаудың экономикалық көрсеткіштері 3 – 5 жыл жасалады.Талдаудың бастапқы пункті, қаржылық шаруашылық қызметтің көрсеткіштерінің өзгеруі бір есеп беруі кезеңі мен екінші кезеңнің сабақтастығы болып табылады.Сондықтан перспективтік талдау үшін қолданылатын бұл ақпараттар қаржылық есептен алынады.

Ұзақ мерзімді болжауды құруды негізі күрделі мәселе деп есептеуге болады. Мұнда екі жағдай қарастырылады: шаруашылық қызметтің тәуекелі мен болжаудың тәуекелі. Тәуекелдің бірінші түрі іскер қызметкерлердің, эксперттердің тартылуы есебінен төмендеуі мүмкін. Тәуекелдің екінші түрін шет елде және өзімізде жинақталған тәжірибені қолдану арқылы, сонымен қатар ЭЕМ көмегімен шаруашылық қызметті көп вариантты ұқсас есептеулер жолымен төмендетуге болады.

Қазіргі экономика ғылымының өз қарауында қаржылық көрсеткіштерді болжаудың әр түрлі әдістері мен тәсілдері бар. Кәсіпорынның банкрот болу мүмкіндігінің тұрғысынан қаржылық жағдайды болжаудың 4 негізгі тәсілін қарастырамыз:

а) несие беру қабілеттілігі индексінің есебі;

ә) формаланған және формаланбаған белгілердің жүйесін қолдану;

б) төлем қабілеттілігі көрсеткіштерін болжау;

в) қаржылық ағымның құйылуын талдау;

Несие беру қабілеттілігі индексінің есебі.

Қаржылық болжауда бағалардың эксперттік бағалау әдісі мен экономика – математикалық моделдеу қолданылуы мүмкін. Экономика – математикалық моделдеу көрсеткіштер динамикасын келешекте қаржылық процестердің дамуына тигізетін факторлар әсеріне байланысты белгілі дәрежеде дәл анықтауға мүмкіндік береді. Экономикалық – математикалық моделдеудің қаржылық болжамының ең тиімдісін алу үшін, ол эксперттік бағалау тәсілімен толықтырылады, нәтижесінде қаржылық процестердің сандық мәндеріне түзетулер жасауға мүмкіндік туады. Жалпы әлемдік практикада кәсіпорынның тұрақтылығын болжау, оның тәуекелділігін анықтау және банкроттығын болжау үшін экономикалық – математикалық модельдер қолданылады.

Банкроттықтың ықтималдығын бағалаудың ең жиі қолданылатын әдісі белгілі американ экономисі Э.Альтман ұсынған Z модельдері.

Отандық кәсіпорындар басқа жағдайларда жұмыс істейді, біздің елімізде инфляция қарқыны макро- және микроэкономика циклдері, сонымен қатар өндірістің энергия, қаржы және еңбек сиымдылығы, еңбек өнімділігі деңгейі,салық ауыртпалығы басқаша болып келеді.Осыған байланысты бұл коэффициенттер мәнін біздің жағдайымызда ойламай бірден пайдалану мүмкін емес.Бірақ модельдердің өзін, басқа еліміздің нарығына сәйкес келетін көрсеткіштермен алмастырып, отандық есеп және есеп беруде банкрот кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы ақпараттар толық болған жағдайда қолдануға болар еді.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер ететін көрсеткіш болғандықтан, толығырақ болжау алу үшін , американдық тәжірибе сатылған өнімнің рентабельділігінің өзгеру тенденциясын және деңгейін ескеруді ұсынған. Бұл банкроттық тәуекелділік көрсеткішін және өнім сатудың рентабельділік деңгейін қатар салыстыруға мүмкіндік береді. Егер бірінші көрсеткіш қауіпсіз шекте болса және өнім рентабельділігінің деңгейі жоғары болса, онда банкроттық ықтималдығы өте аз болады.

Нарықтық экономикасы дамыған шет елдерде кәсіпорынның банкроттық ықтималдығын болжау үшін жай және айрықша акциялардың нарықтық құны, қаржылық шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы және кәсіпорын балансының негізінде есептеуде Э.Альтманның көп факторлы моделі кеңінен қолданылады.

Басқа да белгілер мәлім болды, мысалы, Британ ғалымдары Тофлер мен Тншоу 1977 жылы төрт факторлы болжамдық модель ұсынды. Сол жылы Э.Альтман банкроттық ықтималдылығын 5 жыл бойы қадағалауға мүмкіндік беретін жеті факторлы модельді жасады, оның дәлдігі 70 пайызға дейін болады. Бұл модель келесі көрсеткіштерді қамтиды:

-активтердің рентабельділігі;

-пайданың динамикасы;

-несие бойынша пайыздарды жабу коэффициенті;

-коммулятивтік түсімділік;

-ағымдағы өтімділік коэффициенті;

-автономия коэффициенті;

-жиынтық активтер.

Бұл модельдің құндылығы өте дәлдігінде, бірақ қолданылуына ақпараттың жетіспеушілігі қиындық туғызады.Формаланған және формаланбаған белгілердің жүйесін қолдану.

Жоғарыда көрсетілген көп факторлы модельдер, қор биржасында өздерінің акцияларына баға кесетін компаниялар үшін ғана мүмкін болады. Сонымен қатар, белгінің тек біреуіне бағытталу теория жағынан өте жағымды, ал іс жүзінде ақталмаған. Сондықтан аналитикалық шолумен, болжаумен және кеңес берумен айналысатын көптеген аудиторлық фирмалар мен басқа компаниялар өздерінің аналитикалық бағалауында белгілер жүйесін қолданады. Қаржылық есеп берулер мәліметтерінен басқа, қосымша ақпарат қажет. Бұл белгілердің шекті мәні салалар бойынша нақтыланады, ал оларды жасау тек қана анықталған статистикалық мәліметтер жиналғаннан кейін жүргізіледі.

Төлем қабілеттілігінің көрсеткіштерін болжау.Кәсіпорынның банкроттығы жайында шешімдер қабылдау үшін негіз ретінде кәсіпорынның баланс құрылымының қанағаттанарлықтай екенін бағалаудың белгілер жүйесі алынады. Ол Қазақстан Республикасындағы қанағаттанғысыз мемлекеттік кәсіпорындарды жою, қайта құру, қаржылық – экономикалық сауықтырудың механизмі жайындағы Ережемен, сонымен қатар 1995 жылдың 12 шілдедегі Қазақстан Республикасының Экономика министрлігімен бекітілген кәсіпорындардың баланстық құрылымын бағалау тәртібі туралы Ережесімен белгіленген.Осы Ережесіне сәйкес Қазақстан Республикасының Мемлекеттік мүлік комитеті жанындағы кәсіпорындарды қайта құру Агенттігі «Төлем қабілеті жоқ кәсіпорынның қаржылық жағдайын тереңдетіп талдау бойынша әдістемелік ұсыныстар» жасады, оны аталған мемлекеттік органның директоры 1995 жылдың 5 қазанда бекітті. Бұл әдістемелік ұсыныстар қанағаттанғысыз кәсіпорындарды сауықтыру, қайта құру және жоюды орындау тәртібін бірдей әдістемелік жолмен жүргізуді қамтамасыз етті. Баланстың құрылымының қанағаттанарлығын бағалау мен талдау келесі көрсеткіштер негізінде жүргізіледі:

1.Ағымдағы өтімділік коэффициенті, ағымдағы активтердің қатынасымен анықталады. Ағымдағы өтімділік коэффициенті кәсіпорынның шаруашылық қызметін жүргізу және ағымдағы міндеттемелерді уақытында жабу үшін айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілуін сипаттайды.

2.Меншікті қаражаттармен қамтамасыз етілу коэффициенті меншікті айналым қаражаттарының, ағымдағы активтер құнына қатынасымен анықталады.

Кәсіпорынның баланс құрылымы қанағаттанғысыз, ал кәсіпорын төлем қабілетсіз деуге негіз ретінде келесі талаптардың бірінің орындалуы шарт:

-есепті кезең соңындағы ағымдағы өтімділік коэффициентінің мәні 2,0 ден кем.

-есепті кезеңнің соңындағы меншікті қаражаттармен қамтамасыз етілу коэффициенті ,1 ден кем.

Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі жоқ деп тану оның жағдайының қанағаттанғысыздығын білдірмейді, яғни меншік иесіне азаматтық – құқықтық жауапкершілік жүктемейді. Бұл тек мемлекеттік органдар анықтаған қаржылық тұрақсыздық жағдайы, ол кәсіпорынның дағдарыс жағдайынан өз күшімен шығуын ынталандыру және қанағаттанғысыздықтың алдын алуға бағытталған шараларды уақытында іске асыруға бағытталады.

Егер қалпына келтіру коэффициенті 1 – ден кем болса, бұл кәсіпорынның 6 ай ішінде төлем қабілеттілігін қалпына келтіруге мүмкіндігі жоқ екенін көрсетеді. Егер қалпына келтіру коэффициенті 1 – ден артық болса, онда бұл кәсіпорынның төлем қабілеттілігін қалпына келтіруге мүмкіндігі бар екенін көрсетеді. Мемлекеттің кәсіпорынға қарыз болуы төлем қабілетсіздігінің ең жиі кездесетін себептерінің бірі болып табылады.Кәсіпорын алдындағы мемлекеттің қарыз болуы Қазақстан Республикасының атқару өкіметінің өкілетті органдарының, онда орналастырылған тапсырыстарды төлеу жөніндегі міндеттемелерін мезгілінде орындамау деп түсіну керек. Ал заңға сәйкес, кәсіпорынның тапсырысты орындаудан бас тартуға құқы жоқ. Кәсіпорынның алдындағы мемлекеттің қарызы, кәсіпорын алдындағы мемлекеттік қарыздың құрылымы жайында және осы қарызды дәлелдейтін құжат жайындағы анықтамалардың негізінде анықталады.

Егер құжаттар белгіленген мерзімде берілмесе, онда мемлекеттің кәсіпорын алдындағы қарызына байланысты төлем қабілеттілігінің тәуелділігі анықталмаған болып есептеледі.

Мерзімінде орындалмаған әрбір міндеттемелер бойынша құжаттар негізінде, мерзімінде пайда болған мемлекеттің қарызының көлемі анықталады.

Сәйкес құжатпен немесе келісіммен белгіленген, орналастырылған мемлекеттік тапсырысты төлеу күні қарыздың пайда болу күні болып табылады. Ол күн көрсетілмесе, онда мемлекеттік қарыздың пайда болу күні деп тапсырысты орындап біткен күні саналады.

Ағымдағы өтімділіктің түзетілген коэффициентінің мәні бойынша кәсіпорынның төлем қабілетсіздігі оның алдындағы мемлекет қарызының тәуелділігі.

Кәсіпорынның төлем қабілеті жоқ, ал баланстың құрылымын қанағаттанғысыз деп танып, шешім қабылдағаннан кейін кәсіпорыннан қосымша ақпарат сұралып және оның төлем қабілеттілігін қалпына келтіру немесе жою шараларын қолдану үшін қайта құру реттемесін жүргізу түрін таңдау мақсатында, оның қаржы – шаруашылық қызметіне тереңдетілген талдауы жүргізіледі.

Қаржылық ағымдардың талдауы.

Банкроттық жағдайдың пайда болу мүмкіндігін алдын ала көрсетіп және оны болдырмауда қаржылық ағымдардың талдауы маңызды әдіс болып табылады. Ол несие алудың мақсатқа сәйкестігін бағалау, қарыз қаражаттарының қажетті көлемдерін және мерзімдерін бағалау міндеттерін шешуге мүмкіндік береді.

Қаржы қаражаттарының қозғалысын немесе қаржы ағымдарын талдауда көрсеткіштердің 4 тобы қарастырылған:

-кірістер;

-шығындар;

-олардың айырмасы;

-нақты бар болуы, шоттағы бар қаражаттарға сәйкес.

Егер болашақта 4 көрсеткіш теріс болса, онда ол қарыздың пайда болуын көрсетеді. Егер бұл қарыздарды жабатын мүмкіндік болмаса, ал кредиторлар оларды сот арқылы талап етсе, ол банкротқа немесе форс – мажорлық жағдайға алып келуі мүмкін. Демек банкроттықтың бірінші белгісі, ол – соңғы көрсеткіштің терісболуы.

Банкроттықтың келесі белгісі сыпайылау, ол тіпті өркендеген кәсіпорынның да «несиелік қақпанға» түсу мүмкіндігімен байланысты. Бұндай жағдайда қарыз қаражаттарды алу көлемі қарыз қаражаттарды қайтару көлеміне тең немесе кем. Ол қарыздар алынғаннан кейін бірден кәсіпорынды дамыту үшін жұмсалмағанын білдіреді, ал олардың төлемі оның тиімділігін төмендетеді, яғни өз қаражаттарының «жуылып» кетуі нәтижесінде шығынды қызметке және банкроттыққа алып келеді.

Банкроттықтың ықтималдылығын бағалаудың бұл әдісі Батыс елдерде кеңінен қолданады. Мысалы, Германияда қаржылық ағымдардың талдауы кәсіпорынның төлем қабілеті жоқтығын анықтау үшін заңды түрде қолданады.

Төлем қабілетсіздік қаупі, қарыздарды төлеу уақыты келген кезде қолма – қол төлем міндеттемесін орындай алмаған жағдайда болады. Төлем қабілетсіздікті анықтау алынатын және шығатын төлемдер негізінде жасалады.

 

Бақылау сұрақтары:

1.Банкроттық түсінігі, белгілері мен принциптері.

2.Фирманың дағдарыс жағдайының пайда болу механизмі.

3.Компания қызметінің дағдарыс факторлары.

4.Қайта құру процедураларының түрлері мен жүргізу ережелері:бақылау, реабилитация, санация. конкурстық өндіріс.

5.Жағдайсыздық банкроттық туралы ҚР заңдылықтарының нормативі әдістемелік негіздері және оларды қамту.

6.Банкроттық формалары: бейбітшілік келісім, санация, қайта ұйымдастыру, жою.

7.Корпорация қаржысын дағдарысқа қарсы басқарудағы қаржылық сауықтыру және стратегиясы.

Тест тапсырмалары

1.Кәсіпорын салалық бойынша бірлеседі:

A) конгломераттық бірлесу

B) тиімсіз бірлесу

C) қарсыластық бірлесу

D) сатылас бірлесу

E) диагностикалы бірлесу

F) параллельді бірлесу

G) тұрақты бірлесу

H) деңгейлес бірлесу

 

2.Корпорация қаржысын талдауда есептелетін есептелетін коэффициенттер:

A) Шығындылық коэффициенті.

B) Функционалды коэффициент.

C) Айналым коэфициенті

D) Өтімділік коэффициенті және іскерлік белсенділік коэффициенті.

E) Эмпирикалық коэффициент.

F) Нарықтық белсенділік коэффициенті.

G) Төлем қабілеттігі немесе капитал құрылымы коэффициенті.

H) Тұтыну бағаларының коэффициенті.

 

3.Кәсіпорынды қайта ұйымдастырудың нысандары:

A) екі кәсіпорын біріккенде және қосылуда

B) төлем қабілетсіздіктің алдын алу

C) қайта құру

D) ұйымды ауыстыру

E) бөлінуде және бөлініп шығу

F) толық қаржылық тұрақтылық

G) қосылу

H) қызмет диагностикасы

 

4.И.А. Бланк капиталдың құрылымын оңтайландырудың ұсынатын әдістері:

A)Қаржы тәуекелін барынша азайту өлшемі.

B)Өндірістік және өндірістік емес өлшемі.

C)Меншікті капиталдың таза пайдалылығының өсімін барынша ұлғайту өлшемі.

D)Негізгі және қосымша өлшемі.

E)Нормативтік, базалық және нарықтық өлшемі.

F)Капиталдың құрылымын оның құнын барынша төмендету өлшемі.

G)Айналымдағы және айналымнан тыс өлшемі

H)Меншіктік және кақытша жалға алынған өлшемі.

 

5.Кәсіпорынды сауықтырудың негізгі жағдайлары:                                                                                                    А.егер кәсіпорынның сотқа өзінің банкроттығы өтініш берсе                                                                                            В.егер сот кредитордың борышқорға қойған талабын қанағаттандыруға шешім қабылдаса

С.қосымша төленген капитал                                                                                                                                          Д.кәсіпорын қаржысын кредитормен бірлесіп қайта құрылымдау                                                                  Е.қарыз берушілердің міндіттемелері                                                                                                              F.кредиторлармен борыштық міндеттемені құрылымдау                                                                                 G.несиелер алу                                                                                                                                                                            Н.кредитор банкроттық туралы іс қозғағанға дейін инвестор оны сауықтыруға ниет білдірсе.

 

6.Қаржы дағдарысының сыртқы факторларын таңдау кезінде үш шағын топқа бөлінді:

A) елдің жалпы дамуының әлеуметтік-экономикалық факторлары

B) қаржылық факторлар

C) нарықтық факторлар

D) негізгі емес қызмет

E) өзге сыртқы факторлар

F) тиімсіз факторлар

G) жанама факторлар

H) жалпы экономикалық факторлар

 

7.Дағдарыс жағдайында кәсіпорынның қаржысын тұрақтандыру мына негізгі кезең бойынша жүйелі түрде жүзеге асырылады:

А) қаржылық тұрақтылығын қалпына келтіру

В) толық қаржылық тұрақтылық

С) қызметті диагностикалау

D) тиімсіз стратегия

E) ұзақ кезеңде қаржы тепе-теңдігін қамтамасыз ету

F) төлемге қабілетсіздікті жою

G) өтімділіктің алдын алу

H) жалпы экономикалық факторлар

 

8.Кәсіпорын салалық белгі бойынша бірлеседі.

А) Қарсыластық бірлесу.

В) Параллелді бірлесу.

С) Сатылыс бірлесу.

D) Тұрақты бірлесу.

Е) Тиімсіз бірлесу.

F) Деңгейлес бірлесу.

G) Диагностикалы бірлесу.

H) Конгломераттық бірлесу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

12-ТАҚЫРЫП.Корпорация қаржысын жоспарлау

 

1.Қаржыны жоспарлаудың мазмұны мен міндеті

2.Қаржыны жоспарлау принциптері

3.Қаржыны жоспарлау әдістері

 

1.Кәсіпорын нарық жағдайында қаржыны ққазіргі заманғы басқару әдістерін пайдаланбай орнықты жұмыс істей алмайды.Фирма ішінде қаржыны жоспарлау мен бақылауды жетілдіру қаржы менеджментінің тиімділігін арттырудың негізгі бағытының бірі болып табылады.Отандық және шетелдік практикалық тәжірибе қаржыны микродеңгейде жетілдіру проблемасы өзінің өзектілігін жоғалтпағанын растайды.Жоспарлау алдын ала болжанбайтын нарықтық қарым-қатынас жағдайында кәсіпорынның қызметін тұрақтандырады.

Ұйымның қызметін жоспарлаудың бір-бірімен тығыз байланысты әрі өзара себепкер болатын аспектісі бар:

-жалпы экономикалық-фирма теориясының көзқарасынан;

-басқарушылық-менеджменттің компанияның қызметінболжауға және осы болжамды өзініңдаму мақсатында пайдалану ептілігін көрсететін функциясы ретінде.

Жоспарлау корпорацияның ішінде жасалатын сауда мәмілесі бойынша,мысалы,сатып алушы мен жеткізушіні іздестіруге,мәміленіңмәні жөнінде келіссөз жүргізуге,консультанттың қызметін төлеуге жұмсалатын трансакциялық артық шығынды жоға септігін тигізеді.

Жоспарлау арқылы:

1.Кәсіпорын дамудың қандай деңгейінд және оның қаржы-экономикалық қызметінің нәтижесі қандай?

2.Кәсіпорынның мақсатына қаржыны қоса алғанда қандай ресурстың көмегімен қол жеткізуге болады деген сұрақтарға жауап алуға болады.

Корпорация кәсіпкерлік тәуекелді толықтау жоюға дәрменсіз,алайда жан-жақты болжаудың көмегімен оның жағымсыз салдарын төмендете алады.

Жоспарлаудың артықшылықтары мынады:

-жоспарлау өзгермелі нарықтық жағдаят жағдайында қолайлы мүмкіндікті пайдалануды қамтамасыз етеді;

-жоспарлау нәтижесінде туындайтын көптеген проблема анықталады;

-жоспарлау басқарушылық қызметті ынталандырады;

-корпорацияның құрылымдық бөлімшелері арасындағы іс-әрекетті айқын үйлестіру қамтамасыз етіледі;

-басшылық қажетті ақпаратпен қамтамасыз етіледі;

-ресурс оңтайлы бөлінеді.

Кәсіпорынның қаржы жоспарын әзірлеуі оның ақша шаруашылығын тұрақтандыру жөніндегі іс-шаралар жүйесінде маңызды орын алады.Қаржыны жоспарлаумен байланысты негізгі ұғымдарға анықтама берейік.

Қаржы жоспары-бұл ағымдағы және ұзақ мерзімді кезеңде ақшалай қаражаттың түсуі мен оның жұмсалғанын көрсететін қорытып жинақталған жоспарлау құжаты.Аталмыш жоспар келешектегі ақша түсімінің сапалы болжамын алу үшін қажет.Осы жсопарлау құжатында ағымдағ және күрделі бюджет,сондай-ақ қаржы ресурсының бір-екі жылға арналған болжамы жасалады.

Р.Брейлидің және С.Майерстің анықтамасы бойынша қаржыны жоспарлауға:

-корпорацияның қолында бар инвестициялық мүмкіндігі мен ағымдағы қаржыландырудың мүмкіндігін талдау;

-қабылданатын шешімнің салдарын болжау;

-бірқатар ықтимал шешім қатарынан түпкілікті жоспарға енгізу үшін оның нұсқасын таңдауды негіздеу;

-корпорация қол жеткізген нәтиженің қаржы жоспарында межеленген параметрге сәйкестігін бағалау кіреді.

Сондай-ақ болжам ең ықтимал жағдай мен нәтижеге негізделетінін атап өту қажет.Мамандар жоспарлау процесінде жағдайдың дамуы оптимистік те, сонымен бірге пессимистік нұсқасын қарастыруы тиіс.Сонымен бірге көрсетілген авторлардың пікірі бойынша қаржыны жоспарлау тәуекелді барынша азайтуға тиіс емес.Керісінше,осы процесте қаржыны,яғни қай тәуекел қабыладанатынын,ал қайсысы қабылданбайтынын жсопарлау қажет екені жсопараланады.

Ф.Ли Ченг пен Д.И.Финнерти қаржыны жоспарлауды дивиденттік,қаржылық және инвестициялық саясатты талдау,оның нәтижесін болжау,онымен бірге осы нәтиженің корпорацияның экономикалық ортасына жасайтын ықпалын және тәуекелдіңжол берілетін деңгейі мен жоба тандай жөнінде шешім қабылдау процесі ретінде түсінеді.

Қаржыны жоспарлау модельдері дивиденд,инвестиция,корпорацияны қаржыландыру көзі мен әдісі жөніндегі шешімдердің өзара байланысын анықтау арқылы нақытыланған болжам жасауға арналған.

Қаржыны жоспарлау міндетіне:

1.Экономикалық,құқықтық,есептік және нарықтық ақпаратты,сондай-ақ компанияның қаржы және инвестициялық саясатты жөніндегі мәліметті пайдалану;

2.Дивиденд,қаржыландыру және инвестиция жөніндегі шешімдердің өзара байланысын талдау жәе бағалау;

3.Жағымсыз жағдайдың ықпал етуіне жол бермеу мақсатында, басқарушылық шешімнің салдарын болжау, сондай-ақ жедел және ұзақ мерзімді шешімдердің өзара байланысын айқын білу;

4.Қабылдаған қаржы және инвестициялық жоспардың шеңберінде орындалатын шешімді таңдау;

5.Қаржы жоспарында белгіленген шешім мен мақсаттың орындалатын нәтижесін салыстырып бағалау кіреді.

Батыс қаржыгерлері қаржыны жоспарлау процесінде сценарий әдісін жиі қолданады. Мысалы, бір сценарийде кредит пен қарыздың ұлттық экономиканың өсу қарқынын тежейтін және тауар мен қызметтің бағасының түсуіне жол ашатын жоғары пайыздық ставка қарастырылуы мүмкін. Ал екінші сценарий ел экономикасының күннен-күнге құлдырауына, жоғары инфляция мен әлсіз ұлттық валютаға және т.б. негізделуі мүмкін.

Бюджет- әдетте бір жылға дейінгі мерзімге (ай,тоқсан,жарты жыл) жасалған, корпорацияның ағымдағы,инвестициялық және қаржы қызметі бойынша қаражаттың шығысы мен кірісін көрсететін жедел қаржы жоспары Корпоративтік қаржыны басқару практикасында бюджеті екі түрі-операциялық және қаржы бюджеті пайдаланылады.

Бюджеттендіру- жедел жоспарлау (мысалы, алдағы айға немесе тоқсанға арналған кіріс және шығыс бюджеті)мақсатынна сәйкес нақты бюджет әзірлеу процесі.

Капиталды бюджеттендіру- корпарацияның капиталын басқару жөніндегі нақты бюджетті әзірлеу процесі- капиталды қалыптастыру көзі (баланстың пассиві) және оларды орналастыру (баланстың активі)бойынша. Мысалы, алдағы тоқсанға,жарты жылға, жылға арналған баланс парағы бойынша бюджет; айналым активінің балансы.

Бюджетті бақылау- кіріс пен шыгыстың жоспарлы бюджетте белгіленген жекелеген көрсеткіштерінің орындалуын ағымдағы бақылау.

Смета-кәсіпорынның алдағы кезеңде (тоқсанда, жылда) ашалай ресурсқа қажетін анықтайтын жоспарлы бюджеттің нысаны және көрсеткіштерді есептеу жөніндегі жүйелі іс-әрекет. Мысал ретінде өнім өндіруге және сатуға жұмсалған шығын сметасын (бюджетін) келтіруге болады. Аталмыш термин кәсіпорынның алдағы жылға арналған техникалық,өнеркәсіп,қаржы жоспарын әзірлеу кезінде кеңінен қолданылатын.

Қолма-қол ақша сметасында (Cash Budget) ақшалай қаражаттың келешектегі қозғалысының түрлі сценарийлеріндегі түсім мен төлемнің күтілетін мағыналары көрсетіледі.

Смета кіріс пен шығыстың жай сомасы емес,ол қаражаттың кіріс пен шығыс мерзімінің болжамы болып табылады.Болжамның дәлдігі компанияның қызметінің ерекшеліктеріне;компания жұмыс істейтін ортаның тұрлаусыздық дәрежесіне және қаржы менеджерінің қаражаттың келешектегі қозғалысын болжай алу қабілетіне байланысты.Қазақстандық практикада кіріс пен шығыс бюджеті аталмыш сметаның үлгісін білдіреді.

Корпоративтік қаржыны жоспарлаудың маңызы мынада:

1.Корпорацияның белгіленген стратегиялық мақсаты қаржы-экономикалық көрсеткіштерде: сату мөлшерінде,сатылған тауардың өзіндік құнында,пайдада,инвестицияда,ақша түсімінде және т.б.б көрсетіледі.

2.Түскен қаржы ақпараты қаржы жоспарының және оның орындалуы жөніндегі есептің нысанына айнала отырып стандартталады.

3.Корпорацияның ұзақ мерзімді және жедел жоспарын іске асыруға қажетті қаржы ресурсының шекарасы анықталады.

4.Жедел қаржы жоспары тауар,ақша және капитал нарығындағы корпоративтік қаржы стратегиясын әзірлеу және нақтылау үшін ақпарат береді.

Қазіргі жағдайда қаржыны жоспарлаудың рөлі түбегейлі өзгерді.

Кәсіпорын:

-Өзінің шаруашылық қызметінде табысқа жету;

-Бюджеттің,мемлекеттік бюджеттен тыс қордың банкінің және басқа да кредитордың алдындағы мінеттемесін уақытындаорындау әрі өзін айыппұл санкциясынан қорғау;

-Корпоративтік топ шеңберінде құрылымдық бөлімшелердің,еншілес және бағыныстағы қоғамдардың қызметін үйлестіру әрі бақылау үшін кәсіпорын орталықтандырылып басқарылатын экономика кезеңіндегі жағдайдағыдай емес,бүгінгі күнгі де,сондай-ақ жақын келешектегі де өзінің қаржысының жай-күйін нақты білуге мүдделі.

Осыған байланысты кіріс пен шығысты,пайданы алдын ала есептеу,инфляцияның салдарын,нақты жағдаятының өзгеруі,сондай-ақ әріптестердің шартты міндеттемелерді ықтимал бұзуын ескеру қажет.

Қаржыны жоспарлаудың басты міндеті меншікті,қарыз және қор нарығынан тартылған қаржыландыру көзінің есебінен түсетін ақша ағынының мөлшерін болжау негізінде қаржы ресурсының,капитал мен резервтің күтілетін мөлшерін анықтау болып табылады.

Осы мақсатқа қол жеткізу үшін:

-Корпорацияның өндірістік,ғылыми-техникалық  және әлеуметтік дамуын ең алдымен меншікті қаражат есебінен қамтамасызету;

-Пайданы бірінші кезекте сату мөлшерін ұлғайту және өндіріс пен айналыс шығынын төмендету есебінен арттыру;

-Корпорация қаржысының тұрақтылығын,төлеу қабілеттілігі мен балансының өтімділігін,әсіресе ірі ауқымды инвестициялық жобаны іске асырған кезеңде қамтамасыз ету қажет.

Қаржы жоспары өнім өндіру,материалдық ресурс сатып алу,маркетинг,инвестиция, ғылыми-зерттеу мен әзірлеме және т.б. жоспармен өзара тығыз байланысты болады.

Қаржы жоспарында:

-Қаржының орташа мерзімді келешегі болжанады.Орташа мерзімді қаржы жоспары,әдетте көрсеткіштер тоқсанға бөлініп бір жылға жасалады;

-Ағымдағы кіріс пен шығыс анықталады.Жедел қаржы жоспары айларға бөлінген тоқсанға немесе он күнге немесе бес күнге бөлінген айға жасалады.

Жылдық және тоқсандық қаржы жоспарының шеңберінде жоспарлы көрсеткіштердің ай ішіндегі  ауытқуының ықпалы білінбейді,ол компания қаржысының жай-күйінде,ең алдымен оның өтімділігінде сезіледі.Қалыпты жағдайдан осылай ауытқу көбінесе жөнелтілген өнімді төлегенде және материалдық ресурсты сатып алу төлемінде айдың алғашқы 15-20 күндері кездесетін келеңсіздіктің кесірінен жиі орыналады.Сондықтан айлық қаржы жоспарын,сондай-ақ оның орындалуы жөніндегі есепті жалпы кіріс пен шығысты он күнге бөліп жасау ұсынылады.Мұның өзі компанияның қысқа күнге бөліпжасау ұсынылады.Мұның өзі компанияның қысқа уақыт аралығы ішіндегі қаржы қызметін толық талдауға және жедел шешім қабылдауға мүмкіндік береді.

Қаржыны жоспарлаудың ең маңызды объектісі мыналар болып табылады:

– Өнім сатудан алынатын түсім;

– Пайда және оны бөлу;

– Арнайы мақсаттағы қорлар мен оны пайдалану;

– Бюджет жүйесіне салық пен жиын нысанында төленетін төлемнің мөлшері;

– Мемлекеттік бюджеттен тыс қорға салынатын салым;

– Кредит нарыған тартылатын қарыз қаражаттың мөлшері;

– Айналым қаражатқа және оны толтыратын қаржыландыру көзіне жоспарлы қажеттілік;

-Күрделі салым мөлшері мен оны қаржыландыру көзі және т.б.

Бәсеке жағдайында тауар өткізетін нарықты болжап бағалау қажет болғанда 2-3 ылды қамтитын келешекке арналған қаржы жоспары,мысалы,ұзақ мерзім бойы іске асырылатын инвестициялық жобаның бизнес-жоспарының маңызы артады.  Батыс корпорацияларында қаржы әзірленген кезде қызметтің әрбір түрі бойынша жиынтық қаржы көрсеткіштері қарастырылып,кейін олар жеке шағын жобада нақтыланады.

Шағын инвестициялықжобалар біріктіріледі,содан кейін ол біртұтас жоба ретінде қарастырылады.Корпорация басшылығы жоспарлаудың бастапқы сатысында әрбір бөлімшеден жақын арадағы бес жылға арналған мынадай үш балама бизнес-жоспарды табыс етуді талап ете алады:

1.Бөлімшенің жаңа өнім түрін дамытуға және озықтехнологияны игеру,сонымен бірге игерілген нарықтың үлесін арттыру немесе жаңа нарыққа кіруді қамтитын басқыншылық өсу жоспары.

2.Қалыпты даму жоспары.Аталмыш жоспарда корпорацияның бөлімшелері бәсекелестерді ойдағыдай ығыстыру емес,өткізу нарығындағы өзгерістеге сәйкес дамиды.

3.Шығынды төмендету және мамандандыруды тарылту жсопары.Осы жсопарда бөлімшенің өндіріс пен сату мөлшерінің келешекте түсуінескере отырып күрделі салымды барынша азайту міндеті қойылады.

Жоспардың бөлімшені қайта ұйымдастыру,сату немсе тарату мәселесі  қойылатын төртінші нұсқасы да болуы мүмкін.Әрбірнұсқа ақшалай қаражттың межеленген түсімі мен байланысты болады.Сөйтіп,осы нұсқаларды бір-бірін жоққа шығаратын инвестиция жобасы ретінде қарастыруға болады. Қаржыны жоспарлау саласының мамандары әдетте компания үшін басымды емес жобаға күрделі салымсалу жоспарын жасаудан тартынады.Қалыпты жағдайда инвестициялық жоба біртұтас,жиынтық түрде қарастырылады.Алйда минералдық шикізаттың жаңа кен орнын игерумен,электр станциясын салумен,экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етумен,өндірістік әлеуетті кеңейтумен байланысты ірі ауқымды жоба үшін жек бизнес-жоспар жасау қажет болады.Мұндай жоба,әдетте,корпорацияның ұзақ мерзімді қаржы жоспарының шеңберінде қаржыландырылады.

Компанияның қаржы стратеиясы өзін-өзі қаржыландыруға негізделеді.Өзін-өзі қаржыландыруда ең алдымен меншікті көзді,сондай-ақ мемлекеттік бюджетті қоса алғанда тиісті бюджеттен тартылған қаражатты пайдалану қарастырылады.Мәселен,АҚШ-тың аэроғарыш,авиақұрылыс және өзге де ірі корпорациялары федералдық үкіметтің тапсырысы бойынша жұмыс істейді.

Сырттан тартылған қаражат ақылы болу себепті,корпорацияның өзін-өзі қаржыландыру шеңберін тарылтады.Қаржы ресурсының жалпы мөлшерінде меншікті көздің үлесін ұлғайту үшін компания икемді техникалық,кадр,маркетингтік,қаржы және инвестициялық саясат жүргізуі тиіс.

Қаржы жоспарын жасау үшін мына ақпарат көзі пайдаланады:

-Өнім тұтынушылармен және материалдық ресурс пен қызметті жеткізушілермен жасалатын шарт;

-Бухгалтерлік есеп-қисап және өткен кезеңнің қаржы жсопарының орындалуын талдау нәтижесі;

-Тапсырыс, сұраныс болжамының,сату бағасының деңгейіне және нарық жағдаятының басқа да талаптарының,сонымен бірге қолма-қол ақша үшін және баспа-бас айырбас тәртібімен өнім жеткізу негізінде өнім сату жөніндегі болжамды есеп немесе өнім өткізу жоспары.Өнім өткізу көрсеткішіне сәйкес өндіріс мөлшері,өнім шығаруға жұмсалатын шығын,пайда,активтің,меншікті капиталдың және сатудың пайдалылығы есептеледі;

-Заңнама актілермен бекітілетін экономикалық норматив;

-Компания басшылығы қабылдаған есептік саясат.

Осы деректердің негізінде әзірленген қаржы жоспарыағымдағы қаржы-пайдалану қажеттілікті,инвестициялық бағдарлама мен жобаларды және корпорацияның дамуын қамтамасыз ететін басқа да іс-шараларды қаржыландыру үшін басшылыққа алынады.

2.Жоспарлау принципері корпорациядағы жоспарлы қызметтің сипаты мен мазұнын анықтайды.

1.Жүйелік жоспарлау принципі:

-Элементтердің жиынтығы;

-Осы элементтердің өзара байланысын;

-Жүйеге кіретін бөлімшелердің корпорацияның мақсатына сәйкес бірыңғай бағытта дамуын қарастырады.

Фирманың атылас біртұтастығы жоспарлы қызметтің бірыңғай бағытын,сонымен бірге барлық  бөлімшелердің ортақ мақсатын қамтамасыз етеді.

2.Жекеленген бөлімшелердің жоспарын үйлестіру принципінде:

-Бір бөлімшенің қызметін басқа бөлімшенің қызметімен байланыстырмай тиімді жоспарлауға болмайды;

-Бір құрылымдық бөлімшенің жоспарындағы кез келген өзгеріс басқа бөлімшенің жсопарында да көрсетілуі тиіс деп қарастырылған.

Демек,өзара байланыс пен біруақытта іске асыру-корпорацияда жоспарлауды үйлестірудің негізгі ерекшелігі болып табылады.

3.Қатысу принципіне сәйкес компанияның әрбір маманы атқаратын қызметіне жйне өзі орындайтын функцияға қарамастан жоспарлы қызметке қатысушыға айналады.

4.Үздікіздік принципі бойынша:

-Жоспарлау процесі белгіленген саты шеңберінде жүйелі түрде жүзеге асырылады.

-Әзірленген жоспарларбір-бірінүздіксізалмастырады;

Сонымен бірге сыртқы ортаныңтұрлаусыздығы мен ішкі жағдайдың болжанбаған өзгеруі салдарынан корпорацияның жоспарын нақтылау және оған түзету енгізу қажет.

5.Икемділік пирнципі үздіксіздік принципімен тығыз байланысты.Осы принципке сәйкес корпорация жоспарлы қызметтің шектерінен шығуға мәжбүр болатын күтпеген жағдайдың туындау ықтималдығына жол беріледі.Сондықтан жоспарда қауіпсіздік резерві болуы тиіс.

6.Дәлдік принципінде корпоративтік жоспар компанияның ішкі және сыртқа ахуалы мүмкіндік беретін дәрежеде егжей-тегжейленуі және нақтылануы тиіс деп қарастыралды.Осы жалпы ержеге сүйене отырып қаржыны жсопарлау принципін нақтылау қажет:

А) мерзімдердің қаржы арақатынасы принципінде қаражат белгіленген ерзімді алынуы және пайдалануы,яғни ұзақ мерзімде өтелетінкүрделі салымды ұзақ мерзімді қарыз қаражаты есебінен қаржыландыру қажет деп қарастырылады.

Ә) Төлем қабілеттілігі принципіне сәйкес ақшалай қаражаты жоспарлау корпорацияның төлем қабілеттілігін жылдың кез келген уақытында қамтамасыз етуі тиіс.Корпорацияның бірінші кезектегі қысқа мерзімді міндеттемені өтеуді қамтамасыз ету үшін өтімді қаражаты жеткілікті болуы тиіс.Мұның өзінде айналымактиві әр кезде қысқа мерзімді пассивтен жоғары,ал меншікті айналым қаражаты материалдық құндылықтан және қызмет жеткізушінің алдындағы ең жедел міндеттемеден асуы тиіс.

Айналым активі мен қысқа мерзімді пассив арасындағы осындай қолайлы арақатынасқа жету үшін:

-Өндіріс пен өнім өткізу кестесін сақтау;

-Компанияны қаржыландыруға жұмсалатын шығынды барынша төмендету;

-Компанияның өтімділігін біршама жеткілікті деңгейде ұстау қажет.

Осы мақсатқа жету үшін кредит пен қарыз өтелетін мерзімнің активтің тірішілік ету ұзақтығымен үйлесуі үшін тырысу қажет.Осы үйлесімге қол жетіспеген жағдайда,компания өтімділікті жоғалту тәуекеліне ұшырайды.

Б) Күрделі салымның пайдалылық принципінде күрделі салым үшін ең арзан қаржыландыру тәсілін тандау қажет деп қарастырылады.Қарыз капитал еншікті капиталдың пайдалылығын арттырған жағдайдағана оны тарту тиімді.Мұның өзіндеқаржы тұтқасы әсерін қолдану қамтамасыз етеледі.Леверидж-тартылған капиталдың мөлшерінде қарыз қаражаттың пайда болуына байланысты туындайтын,сонымен бірге меншікті капиталға қосымша пайда алуға мүмкіндік беретінобъективті фактор.

В)Тәуекелдің теңгерімділігі принципі.Әсіресе тәуекелді ұзақ мерзімді инвестицияларды еншікті қаражат есебінен қаржыландырған орынды.

Г)Нарықтың қажеттілігіне бейімделу принципі.Корпорация нарық жағдаятын,сондай-ақ ағымдағы және инвестициялық қызметті қаржыландыру үшін меншікті қаражаттыңбарлық жағдайда жеткілікті бола бермейтінін ескере отыры,өзінің кредит пен қарыз алуға тәуелділігін ескеруі тиіс.

Ғ) Шекті пайдалылық принципі жол берілетін тәуекел деңгйінде инвестицияланатын капиталдың барынша жоғары пайдалылығын қамтамасыз ететін күрделі салымды таңдағанорынды екенін көрсетеді.Батыс компаниялары қаржыны жоспарлауда қолайлы пайда алуға және таарлық және қаржы нарығында жайғасымды сақтауға ерекше назар аударады.Пайда деп салық салынғаннан кейін корпорацияның иелігінде қалатын таза пайда аталады.Сондықтан корпорацияның басшылығы қаржы жоспарын әзірлегенде салық ауыртпалығын да ,сонымен бірге оны төмендету мүмкіндігін де ескеруі тиіс.

3.Қаржыны жоспарлау стратегиясында орпрацияның кіріс(пайда) орталығы мен шығын орталығын анықтау қарастырылаы. Кіріс орталығы- орпацияға барынша жоғары айа әкелетін бөлімше. Шығын орталығы-шығыны барынша жоғары немемсе залалды,өндірісті-коммерциялық  процесте маңызды рл атқаратын бөлімше . Мысалы, көптеген батыс компаниялары «жиырма сексен», яғни капиталдың 20%-ы шығыны пайдаың 80%-ын қамтамасыз етуі тиіс деген ережені басшылыққа алады. Деме, капитал салымының қалған  80%-ы тек 20% пайда әкеледі.

Қаржы көрсеткіші бірнеше әдістің көмегімен жоспарланады. Жоспарлау әісі жоспарлы есепқисаптың нақты тәсілі мен жолы блып табылады. Аталмыш әдіске:

-есеп айырысу-талдамалы;

-нормативтік;

-баланстық;

-жоспарлы шешімді оңтайландыру;

-экономикалық-математикалық модельдеу жатады.

Есеп айырысу-талдамалы жоспарлау әдісінде қаржы көрсеткішінің қол жетіскен мөлшерінің негізінде оның келешектегі деңгейі болжанады. Аталмыш әдісте қаржы-экономикалық норматив болмайды, ал көрсеткіштердің арасындағы өзара байланысы тікелей тәсілмен емес жаңама, бірқатар кезең (ай,жыл) ішіндегі олардың серпінін дәлелдеу негізінде межеленуі мүмкін. Осы әістің көмегімен тауарлық-материалдық құндылық запасына салынған айналым қаражатына қажеттілік, амортизациялық аударым мен пайданың мөлшері белгіленуі мүмкін. Есеп айырысу-талдамалы әдісі пайдаланылғанда сараптау бағалары жиі қолданылады.

Қаржы көрсеткішін нормативтік жоспарлау әдісінде корпарацияның ақшалай ресурсқа және ол пайда болатын көзге қажеттілігі алдын ала межеленген норма мен норматив негізінде анықталады. Аталмыш нормативке салық ставкасы, мемлекеттік бюджеттен тыс қорға салынатын жарна тарифі, негізі капитал мен материалдық емес активтің амортизация нормасы, банк пайызының есептік ставкасы және т.б. жатады.

Қаржыны жоспарлауда жалпы нормативтік жүйе қолданылады,. Аталмыш жүйеге келесі норма мен норматив кіреді.

-республикалық

-жергілікті

-салалық

-кәсіпорынның өз нормативтері.

Рспубликалық нормативтер Қазақстан аумағында міндетті болып табылады.Республикалық нормативке:

-салықпен жиын ставкасы;

-негізгі құрал-жабдықтың жекелеген топтары бойынша амортизациялық аударым нормасы;

-коммерциялық банкінің бекітілген қайта қаржыландыру ставкасы және Ұлттық банкіде анкінің депозиттке салынған міндетті резервінің нормасы;

-мемлекеттік әлеуметтікбюджеттен тыс қорға,сондай-ақ зейнетақы жинақтау қорына енгізілетін жарна тарифі,

-ең төмен айлық еңбекақы;

-айлық есептік көрсеткіш;

-акционерлік қоғамның жарғылық капиталыныңең төмен мөлшері кіреді.

Жергілікті норматив жекелеген салаларда қолданылады және оны өкілетті және атқарушы билік органы бекітеді.Оған,әдетте,жергілікті салық пен жиынның ставкасы кіреді.Салалық норматив жекелеген саланың шеңберінде немесе кәсіпорынның ұйымдастыру-құқықтық тобы бойынша қолданылады.

Кәсіпорын нормативін шаруашылық жүргізуші субъект әзірлейді және өндірістік-коммерциялық процесті реттеу,сондай-ақ ресурстың тиімді пайдалануын бақылау үшін пайдаланылады.Аталмыш нормативке:

-айналым қаражатқа жоспарлы қажеттілік нормативі;

-кәсіпорынның айналымында үнемі болатын кредиторлықберешектің нормативі;

-шикізат пен материалдың,аяқталмаған құрылыс дайындамасы запасының нормасы,қоймалардағы даяр өнімнің және тауардың күнмен есептелген запасының нормасы;

-таза пайданы тұтынуға,жинақтауға және резерв қорына бөлу нормативі;

-жөндеу қорына аудару нормативі және т.б. кіреді.

Нормативтік жоспарлау әдісі ең қарапайым және қол жеткізімді болып табылады.Норматив пенкөлемдік көрсеткішті білген жағдайда,жоспарлы қаржы көрсеткішті оңай есептеуге болады.Сондықтан корпоративтік қаржыны басқаруда негізгі проблема-бұл ақша ресурсын қалыптастыру және оны пайдалану үшін экономикалық жағынан негізделген норма мен нормаитв әзірлеу,сондай-ақ корпоративтіктоптың әрбір құрылымдық бөлімшесінің осы норма мен нормативті сақтауын бақылауды ұйымдастыру.

Қаржы көрсеткішін баланстық жоспарлау әдісінде қолда барқаржы ресурсы мен оған нақты қажеттілікті үйлестіруге болады.Баланстық әдіс ақша қорынан түсетін түсім мен төлімді,кіріс пен шығыстың тоқсандық жоспарын,айлық төлем балансын және т.б. болжау кезінде қолданылады.

Мысалы,ақша қоры бойынша баланстық үйлесімнің түрі мынадай болады:

Онп+П=Р+Окп,

Мұнда: Онп және Окп-қор қаражатының есепті кезеңнің басы мен аяғындағы қалдығы;

П-есепті кезең ішіндегі қорға қаражаттың түсуі;

Р-қор қаражатының жұмсалуы.

Жоспарлы шешімді оңтайландыру әдісінде жоспарлы есеп айырысудың бірнеше нұсқасы жасалып,оның арасынан ең оңтайлысы таңдалады.Мұның өзінде таңдаудың бірнеше өлшемін пайдалануға болады:

-Келтірінді шығынның ең аз мөлшері:

-Ағымдағы шығынның ең аз мөлшері;

-Капитал салымын барынша тиімді пайдаланып оның ең аз мөлшерін салу;

-Капитал айналымына жұмсалатын уақыттың ең аз шамасы,яғни авансланған қаражаттың айналымдылығын жеделдету;

-Келтірілген пайданың ең жоғары мөлшері;

-Салынған 1 теңге капиталға шағылған пайданың ең жоғары мөлшері;

-Капиталдың кірістілігінің ең жоғары мөлшері;

-Қаржы ресурсының ең жоғары мөлшерде сақталуы,яғни қаржы,кредит,пайыз,валюта және өзге де тәуекелдің төмендету нәтижесінде ақша ысырабының барынша аз мөлшері.

Экономикалық-математикалық модельдеу әдісі қаржыны жоспарлауда қаржы көрсеткіші мен оның мөлшеріне ықпал ететін факторлардың арасындағы өзара байланыстыңсанын анықтауға мүмкіндік береді.Аталмыш өзара байланыс экономикалық процесті математикалық символ мен тәсілдің көмегімендәл сипатталатын экономикалық-математикалық модельде байқалады.Модельге тек негізгі факторлар ғана кіреді.Модель функционалдық және өзара байланысты байланысқа негізделуі мүмкін.Функционалдық байланыс келесі формуламен көрсетіледі:

у= ƒ(х),

мұнда:у-тиісті көрсеткіш,

ƒ(х),-х көрсеткішімен анықталатын функционалдық байланыс.

Өзара байланыс-жалпы түрде және бақылау саны көп болғанда ғана білінетін ықтималдық тәуелділік.Аталмышбайланыс әр түрлі регрессияның стандартты теңдеумен көрсетіледі.

Жоспарлау моделін пайдаланған кезде зерттеу кезеңін анықтау маңызды.Зерттеу кезеңі бастапқы деректердің біркелкі екені ескеріліп таңдалуы тиіс.

Шамалы зерттеу кезеңінде жалпы заңдылықты анықтауға мүмкіндік бермейді.Алайда кез келген экономикалық заңдылық тұрақсыз және ол ұзақ уақытішінде өзгеріскеұшырауы мүмкін,сондықтан тыс ұзақ кезеңді де алуға болмайды.Практикада келешекті жоспарлау үшін өткен 3-5 жылдыңжылдыққаржы көрсеткіштерін,ал ағымдағы жоспарлау үшін-1-2 жылдың тоқсандық деректерін пайдаланған орынды.

Жоспарлы кезеңде кәсіпорынның жұмысы айтарлықтай өзгерген жағдайда,экономикалық-математикалық модельдердің базасында есептелген көрсеткішке қажетті түзету енгізіледі.

Экономикалық-математикалық модельдеу қаржы көрсеткішінің орташа мөлшерінен көп нұсқалы есептеуге көшуге мүмкіндік береді.

Қаржы көрсеткішінің экономикалық-математикалық моделі келесі бірнеше сатыдан құрылады:

1.Қаржы көрсеткішінің межеленген уақыттағы серпінін зерттеу және осы серпінге ықпал ететін факторларды анықтау;

2.Қаржы көрсеткішінің анықтауышы факторлардан функционалдық тәуекелділігінің  моделін есептеу;

3.Қаржы көрсеткіші болжамының түрлі нұсқасын әзірлеу.

4.Қаржы көрсеткішінің келешектегі ықтимал серпінін талдау және оны сараптау бағасы.

5.Оңтайлы нұсқаны тандау,яғни жоспарлы шешім қабылдау.

Егер түрлену коэффициенті есепті көрсеткіштің нақты көрсеткіштен ауытқуы шамалы мөлшерді құрайтынболса,онда осы модельді пайданы жсопарлау үшін пайдалануға болады деген қорытынды шығарылады.

 

Бақылау сұрақтары:

1.Қаржылық жоспардың міндеті мен қағидалары.

2.Қаржылық жоспарлаудың негізгі әдістері.

3.Стратегиялық, ағымдағы және оперативті қаржылық жоспар.

4.Қаржылық жоспар жүйесі мен құрылымы.

5.Қаржылық жоспар құру, құрастыру және бекіту ережелері.

6.Перспективті қаржылық жоспарлау.Қысқа мерзімді қаржылық жоспарлар.

7.Табыстар мен шығыстар, пайда мен залалдар жоспары.

 

Тест тапсырмалары

1. Жоспарлау әдісі:

A) жоспарлы шешімді оңтайландыру және         экономикалық – математикалық модельдеу

B) көпфакторлы

C) сызықтық

D) тізбекті

E) баланстық емес

F) экономика-есептік

G) нормативтік және баланстық

H) есеп айырысу – талдамалы ( аналитикалық)

 

2. Айналым активі мен қысқа мерзімді пассив арасындағы қолайлы арақатынасқа жету үшін:

A)төлем қабілеттілікті қолдау

B) таза кірісті алуға қол жеткізу

C) компанияны қаржыландыруға жұмсалатын шығынды барынша төмендету

D) рынок конъюктурасын ескеру

E) мақсатты қаржыландыру

F) компанияның өтімділігін біршама жеткілікті деңгейде ұстау

G) оптималды капитал салуды мақсатты таңдау

H) өндіріс пен өнім өткізу кестесін сақтау

 

3.Кәсіпорынның қаржылық жоспарлау әдістері:

A)Амортизациялық.

B) Статистикалық

C) Экономика-математикалық модельдеу.

D) Деңгейлес.

E) Функциональды.

F) Есеп айырысу – талдамалы және нормативтік.

G) Баланстық және жоспарлы шешімді оңтайландыру.

H) Сатылас.

 

4.Жүйелік жоспарлау принципі:

A) банк пайызының есептік ставкасы

B)жүйеге кіретін бірыңғай бағытта дамуын қарастырады

C) өзін – өзі қаржыландыру

D)элементтердің жиынтығы

E) осы элементтердің өзара байланысы

F) үйлестірудің негізгі ерекшелігі

G) сұраныс болжамы
H) салық ставкасы

 

5.Қаржыны жоспарлау міндеті

А) есептік жіне нарықтық ақпарат

В)  қысқа мерзімді

С) ұзақ мерзімді

D) макро және микро

E) дара және күрделі

F) құқықтық

G) экономикалық

H) бюджет жүйесі

 

6. Жүйелік жоспарлау принципі.

А) Салық ставкасы.

В) Сұраныс болжамы.

С) Өзін-өзі қаржыландыру.

D) Осы элементтердің өзара байланысы.

Е) Банк пайызының есептік ставкасы.

F) Элементтердің жиынтығы.

G) Үйлестірудің ерекшілігі.

H) Жүйеге кіретін бірыңғай бағытта дамуын қарастырады.

 

7.Қаржы жоспары өнім өндіру, материалдық ресурс сатып алу келесі жоспармен байланысты:

A) ғылыми зерттеу
B) кіріс пен шығыс бюджеті
C) жедел қаржы
D) техникалық жоспар
E) инвестиция
F) маркетинг
G) бюджет тапшылығы
H) негізгі құрал-жабдықты қайта бағалау

 

8. Жоспарлау әдісі:

А)жоспарлы шешімді оңтайландыру және экономикалық-математикалық модельдеу

В) нормативтік және баланстық

С) тізбекті

D) көпфакторлы

E) есеп айырысу-талдамалы (аналитикалық)

F) баланстық емес

G) сызықтық

H) экономика-есептік

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«Корпоративтік қаржы» пәнінен терминдер

 

Тіркелінген активтер – кәсіпорынның негізгі қаражаты мен материалдық емес активтердің жиынтығы.

Негізгі капитал (негізгі қаражат) – өнім өндіруге толығымен және бірнеше рет қатысатын өндірістік капиталдың бір бөлігі, өз құнының материалдық-заттай  формасын өзгертпей бірнеше кезең ішінде өнімге ауыстырады.

Қазақстан Республикасының Салық кодексне сәйкес негізгі капитал элементтері бір жылда аса қызмет етеді және оларды алған сәттегі құны Республикалық бюджет туралы заңмен белгіленген тиісті қаржы жылына елуден аса айлық есептік көрсеткішті құрайды.     Негізгі қаражаттарға үй, құрылыс, ғимарат, өткізу құрылғыларын салуға, машина, жабдық, көлік құралдары, құралдар сатып алуға жұмсалған авансталған капиталдың біл бөлігі жатады.

Негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы құны – бұл негізгі құрал жабдықтарды немесе алуға жұмсалған нақты шығындар құны.

Негізгі құрал-жабдықтардың ағымдағы құны – негізгі қаражаттардың белгіленген қолданыстағы нарық бағасы бойынша құны.

Негізгі құрал-жабдықтардың баланстық құны – бұл жинақталған өтелу сомасын шегергендегі олардың ағымдағы немесе бастапқы құны.

Негізгі құрал-жабдықтың өткізу құны – бұл сатушы мен сатып алушы арасындағы негізгі құрал-жабдықтармен айырбас жасау құны.

Негізгі құрал-жабдықтардың жойылу құны – негізгі құрал-жабдықтарды пайдалану мерзімінің соңында жою кезінде бөлшектеуге жұмсалған шығынды шегергенде қалатын қосалқы бөлшектердің, сынықтарының болжалды құны.

Тозу – негізгі құрал-жабдықтардың заттай және моральдық сипатын жоғалту процесі.

Негізгі құрал-жабдықтардың өтелуі – олардың тозу құнын пайдалы және қалыпты қызметі мерзімінің ішінде өндірілетін өнім құнына біртіндеп ауыстыру жолымен ақша түрінде өтелуі.

Бірқалыпты әдіс – амортизацияны есептеу әдісі, бұл әдіс бойынша жыл сайын өнім құнына негізгі құралдар құнының бірдей бөлігі қосылады, яғни амортизациялық аударым сомасы олардың қызмет ету мерзіміне байланысты.

Өндірістік әдіс – өндірілген өнім мен орындалған жұмыс көлеміне үйлесімді негізгі қаражат амортизациясын есептеу әдісі.

Шоғырланымдық әдіс – негізгі қаражат құнын олардың қызмет ету мерзімінің жыл сомасымен анықталатын сан сомасы бойынша есептен шығару әдісі.

Кемитін қалдық әдісі – бір қалыпты әдісте қолданатын амортизацияның көбейтілген нормасын тиісті жылдағы негізгі қаражаттың баланстық құнына көбейтумен анықталатын негізгі қаражаттың амортизациясын есептеу әдісі.

Материалдық емес активтер – табысқа жету үшін ұзақ мерзімді кезең ішінде (бір жылдан аса) қолданылатын материалдық емес объектілер.

Салықтық нұсқасы тіркелген активтер амортизациясы – салық кезеңінің аяғында шағын топтың құндық балансын Қазақстан Республикасының Салық кодексінде белгіленген шектен аспайтын амортизация нормасын қолдану жолымен өтеу.

Өндірістік қуат – технологялық жабдықтар мен өндірістік алаңдар толық жұмысқа қосылғандағы белгілі бір уақыт аралығында көп өнім шығару немесе бастапқы шикізатты өңдеу мүмкіндігі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тапсырмалар мен жағдайлар

Есепті шешу үлгісі

Тапсырма шарты:

Цемент диірменінің амортизациясын түрлі әдістермен есептеп, оның баланстық құнын анықтау қажет, оның бастапқы құны 1250 мың теңгені, жойылу құны-50 мың тенгені құрайды, қызмет ету мерзімі 5 жыл. Диірменнің барлық пайдалану кезеңінде цемент шығару 600 мың  теңге көлеміне есептеліп отыр, сонымен қатар  1-жылы – 120 мың т, 2-жылы – 140 мың т, 3-жылы – 150 мың  т, 4-жылы – 100 мың т, 5-жылы – 90 мың т, цемент шығарылады.

Шешуі:

Мына формуланы пайдаланып қалыпты әдіспен амортизацияны (амортизациялық аударымның жылдық сомасын) есептейміз.

АА=(БҚ-ЖҚ) / Тқызм,

мұнда: БҚ – негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы құны;

ЖҚ – негізгі құрал-жабдықтардың жойылу құны;

Тқызм – негізгі құрал-жабдықтардың қызмет етуінің нормативті мерзімі.

Аа=(1250 мың теңге – 50 мың теңге): 5 жылға =240 мың теңге.

Мына формула бойынша амортизацияны өндірістік әдіспен есептейміз:

АА=((БҚ-ЖҚ) / ∑ШӨ)*Шөі,

мұнда: ШӨ – пайдалану мерзіміндегі шығарылатын өнім немесе орындалатын                                жұмыстың болжалды көлемі;

Шөі – і-жылында шығарылатын өнім немесе орындалатын жұмыс көлемі.

Бірінші өнім немесе орындалатын жұмыс бірлігіне амортизациялық аударым (АА1) сомасын анықтаймыз:

АА1=(БҚ-ЖҚ) / ∑ШӨ=(1250 мың теңге – 50 мың тенге ):600 мың теңге=2 теңге.

Сонда амортизация сомасы:

120 мың теңге*2теңге=1-жылы 240 мың теңге;

140 мың теңге*2 теңге= 2-жылы 280 мың теңге

150 мың теңге *2теңге=3-жылы 300 мың теңге

100 мың теңге*2теңге =4-жылы  200 мың тенге

90 мың теңге *2 теңге =5 жылы 180 мың теңге.

Шешім нәтижесін кесте түрінде беруге болады:

Жыл
Бастапқы құны, мың теңге
Өнім шығарылымы, мың теңге
Амортизацияның жылдық сомасы, мың теңге
Жинақталған амортизация, мың теңге
Балланстық құны, мың теңге
1ші
1250
120
240
240
1010
2ші
1250
140
280
520
730
3ші
1250
150
300
820
430
4ші
1250
100
200
1020
230
5ші
1250
90
180
1200
50
Амортизацияны шоғырланбалы әдіс арқылы есептейміз:

АА=(БҚ-ЖҚ)*Кеа,

мұнда: Кеа – есеп айырысу коэффицнеті, әрбір пайдалану жылына мына формула             бойынша анықталады:

Кеа=Ni / Шс

мұнда: Ni – объектінің қызмет мерзімінің соңына дейін қалған жыл саны;

Шс – объектінің қызмет ету мерзімінің жыл сомасымен анықталатын                       шоғырланбалы сан.

Әрбір пайдалану жылына есеп айырысу коэффицентін анықтамас бұрын шоғырланбалы санды  есептеп алу қажет:

Шс=1+2+3+4+5=15. Сонда есеп айырысу коэффиценті 1-жылға-5/15; 2-жылға- 4/15; 3-жылға-3/15; 4-жылға-2/15;  5-жылға-1/15 құрайды.

Әр бір жылға цемент диірменінің амортизация сомасы:

1-жылы (1250-50)*5/15 =400 (мың теңге);

2-жылы (150-50)*4/15=320 (мың теңге);

3-жылы (1250-50)*3/15=240 (мың теңге);

4-жылы (1250-50)*2/15=160 (мың теңге);

5-жылы (1250-50)*1/15=80 (мың теңге).

Шешім нәтижесін төмендегі кесте түрінде беруге болады:

мың. теңге

Жыл
Бастапқы құн
Амортизацияның жылдық сомасы
Жинақталған амортизация
Баланстық құн
1-ші
1250
400
400
850
2-ші
1250
320
720
530
3-ші
1250
240
960
290
4-ші
1250
160
1120
130
5-ші
1250
80
1200
50
Мына формуланы пайдаланып амортизацияны кемімелі қалдық әдісімен септейміз:АА=(БҚ*2Ан) / 100%,

мұнда: БҚ – тиісті жылдағы негізгі құрал-жабдықтың баланстық құны;

Ан – амортизацияны қалыпты әдіспен есептегені қолданылатын негізгі құрал-жабдықтың амортизация нормасы (негізгі құрал-жабдық құнын өтеудің жылдық пайызы).

Бірінші, цемент диірменінің қалыпты әдісте қолданатын амортизация нормасын есептейміз: Оны екі тәсілмен анықтауға болады:

а) цемент диірменінің амортизациялық құнынан амортизацияның жылдық сомасының үлес пайызын есептеу жолымен:

Ан=АО*100% / ПС-ЛС=240 мың теңге *100% / (1250 мың теңге – 50 мың теңге)=20%

ә) 100% деп қабылданатын цемент диірменінің амортизациялық құнын нормативті қызмет мерзіміне бөлу арқылы:

Ан=100% : Тқызм=100%:5=20%.

Енді әрбі жылға цемент диірменінің амортизация сомасын есептеп шығаруға болады. Ол (кестеге топтастырылды):

1 жылы (1250 мың теңге*40%)*100%=500мың теңге;

Негізгі құрал-жабдық түрлері
Жылдың басында
енгізілді
енгізілген күні
шығарылды
шығарылған күні
амортизация нормасы
Ғимарат
18800
1500
1-шілде
700
1-ақпан
8
Құрылыс
4700
–
–
–
–
7
Табыстау құрылғыралы
2850
–
–
–
–
10
Күш жабдығы
3400
900
1-мамыр
400
1-қыркүйек
15
Жұмыс жабдығы
25600
2600
1-ақпан
800
1-қазан
20
Көлік құралдыры
4200
1700
1-тамыз
900
1-қараша
10
6.Мына мәліметтерді пайдаланып салық салу мақсатын кәсіпорынның негізгі құрал-жабдықтарының амортиқациясын септеу қажет.

Негізгі құрал-жабдықтарды жөндеуге жұмсалатын шығындар
–
800
–
130
560
Негізгі құрал-жабдықтардың 2-тобы бойынша жөндеу жұмыстарына жұмсалатын шекті сома 15%-ды, 4-ші және 5-ші – топ бойынша 25%-ды құрайды. Негізгі құрал-жабдықтар тобы бойынша амортизацияның шекті нормасы мынадай мөлшерде белгіленген: 1-ші топ бойынша – 8%, 2-ші топ бойынша – 10%, 3-ші топ бойынша – 7%, 4-ші топ бойынша – 15%, 5-ші топ бойынша – 20%.

7.Мына деректер негізінде жоспарлы жылдағы негізгі құрал-жабдықтардың жылдық орташа құнын, зауыт бойынша жаңару және істен шығару коэффицентін анықтау керек.

Зауытта негізгі құрал-жабдықты жұмысқа енгізу мамыр және қыркүйек айларына жоспарланып отыр және енгізілгендер құнынан 40 және 60%-ды құрайды. Негізгі құрал-жабдықты істен шығару наурыз, маусым, қыркүйек және желтоқсан айларында істен шығарылатын негізгі құрал-жабдықтың сомасына 25%-дан іштен шығару болжанып отыр.

Көрсеткіш
Негізгі құрал-жабдық топтары
1
2
3
4
5
2003 жылғы 31- желтоқсандағы топтың құндық балансы
4850
1100
1320
1600
2750
2003 жылға есептелген салықтық есеп бойынша амортизациясы
1300
77
198
160
550
2004 жылғы 1-қаңтардағы қайта бағалау кезіндегі баланс құнының өсу коэффиценті
1,35
1,21
1,38
1,21
1,18
Сатып алынған негізгі құрал-жабдықтыр құны
2000
–
–
900
1900
Негізгі құрал-жабдықты сатудан түскен сома
–
600
–
420
280
8.Цех жабдықтары жұмысының ауысымдық коэффицентін анықтау керек. Бастапқы деректер: жұмыс күндерінің саны – 24, цехта 50 станок бар, бірінші ауысымда – 970 станок ауысым, екіншіде – 780 және үшіншісінде – 600 станок-ауысым.

9.Цемент диірмені бір жылда 42500 сағат жұмыс істеп осы уақыт ішінде 208 мың т цемент шығарды. Жоспар бойынша ол 45300 сағат жұмыс істеп, 273 мың т цемент шығарады деп болжанған. Цемент диірменінің экстенсивті, интенсивті және интегралды пайдалану коэффицентін анықтау керек.

10.Цехта 59 станок бор, оның ішінде 24-і токарьлы 12 фрезер станогы, 15 бұрғылайтын  станок және 8 өңдейтін станок болса, жабдықты экстенсивті пайдалану коэффицентін анықтаңыз. Цех жылдық өндірістік бағдарламасы токарьлы жұмыс бойынша 72000 станок-сағат, фрезер бойынша – 17500, бұрғылау бойынша – 18000 және өңдеу бойынша – 14500 станок-сағатты құрайды. Токарьлық және фрезер станоктары екі аусымда бұрғылайтын және өңдейтін станоктар бір ауысымда жұмыс істейді. Токрьлық және фрезер станоктар бір жыл ішінде уақыттың күнтізбелік қорының 5%-да, бұрғылайтын және өңдейтін станоктардың 4%-ы жөндеуде тұрады. Бір жылда-250 жұмыс күні бар. Ауысым ұзақтығы – 8.

11.Механикалық цех учаскесінде 30 жабдық бірлігі бар, жабдықтарды экстенсивті пайдалану коэффицентін анықтаңыз.91840 сағат жұмыс істеді. Бір жылда – 365 күнтізбелі күн бар, оның демалыс және мейрам күндері – 107. Кәсіпорынның жұмыс режимі – сегіз сағаттық жұмыс күнінде екі  ауысым. Жабдықтарды жоспарлы-сақтық жөндеуге уақытты режимдік қорының 3% мөлшерінде уақыт белгіленген. Жабдықтарды экстенсивті пайдалануды күнтізбелік, режимдік және тиімді уақыт қорына байланысты анықтаңыз.

12.Кәсіпорынның 2003 жылғы материалдық емес активтерінің жылдық және айлық амортизация сомасын есептеңіздер. Бастапқы деректер төменде берілген:

Материалдық емес активтер атауы
Бастапқы құны, теңге
Пайдалы қолданудың негіздемесі
Экспорт-импорт операцияларына құқық лицнезиясы
576000
3-жылға алынды
ЭВМ бағдарламалық жабдықтау
120000
Әр бір екі жыл сайын жаңарту көзделіп отыр
Тауар белгісі
600000
Қолдану мерзімі белгісіз
13.Кәсіпорынның жалпы және жоспарлы номенклатурасының жекелеген бұйымдары бойынша өндірістік қуатты пайдалану коэффицентін анықтаңыз.

Кәсіпорынның жыл басындағы болжалды өндірістік қуатының құндық көрінісі 19,2 млн. тенгені, ал А бұйымы бойынша заттай көрінісі – 63 дананы, Б бұйымы бойынша – 1340 дана, В бұйымы бойынша – 15000 дана құрады. Жоспарлы кезеңде жаңа өндірістік қуатты іске қосу көзделіп отыр. Жалпы енгізу бойынша жылдық орташа енгізу қуаты 0,6 млн теңгені құрайды; А бұйымы бойынша – 5 дана, Б бұйымы бойынша – 50 дана, В бұйымы бойынша – 500 дана. Енгізу мерзімі А бұйымы бойынша – 31-шілде,  Б бұйымы бойынша – 3 наурыз, В бұйымы бойынша – 4 қазан. Зауыт үшін жоспарлы номенклатура  А бұйымы – 60 дана, Б бұйымы – 1300 дана, В бұйымы – 120000 дана. Жалпы зауыт бойынша жылдық шығарылым құны – 17,2 млн, теңге.

14.Кәсіпорының жылдық орташа өндірістік  қуатын және есептелген өндірістік қуат негізінде шығарылатын өнімнің болжалды көлемін анықтау қажет. Кәсіпорынның жыл басындағы өндірістік қуаты 1250 мың теңгені құрайды. Қуаттың жылдық орташа өсуі 115 мың теңгені құрайтын кәсіпорындарды қайта құру есебінен жоспарланып отыр. Негізгі құрал-жабдықтың тозуы нәтижесінде 65 мың теңге сомасында өндірістік қуатты істен шығару көзделіп отыр, оның ішінде 35 мың теңге сомасында өнім шығару бойынша өндірістік қуат жабдығы 1-тамызда істен шығару жоспарланып отыр. Жылдық орташа қуатты пайдалану коэффиценті – 0,87.

 

«Корпорациялардың айналым капиталы» тақырыбы бойынша әдістемелік нұсқау

Айналым капиталы (айналым қаражаты) – кәсіпорынның қосымша қор құру үшін және бір жыл ішінде немесе бір өндірістік кезеңде айналым жасайтын өндіріс пролцесінің және өнім өткізу шығындарын авансылау үшін қолданылатын ресурстары. Айналым қаражаты өзінің экономикалық мәні бойынша айналым қоры мен айналыс қорына бөлінеді.

Айналым қорлары – бір өндіріс тік кезеңде өндірістік процесте түгел тұтынылып өзінің құнын дайындала тын өнімге толық көшіретін ресурстың бір бөлігі. Оларға:

1)өндіріс қалдықтары (запастары), оның құрамында шикізат,материалдар, отын, сатымдық жартылай фабрикаттар, шыны ыдыстар, қосалқы бөлшектер, құралдар мен құрылғылар қызмет мерзімі бір жылдан кем болады;

2)аяқта лмаған өндіріс;

3)болашақ кезеңдердің шығындары жатады;

Айналыс қорлары – құнды қалыптастыруға қатыспайтын оның жеткізушісі болып табылатын айналыс саласына қызмет ететін қаражат. Оған:

1)Қоймадағы дайын өнім;

2)Тиелген, бірақ ақысы төленбеген дайын өнім;

3)Материал алуға, жалақы төлеуге, жеткізушілер алдында қаржылық міндеттемелерін орындау үшін және т.б. қажет қаражат жатады.

Сатудың таза құны бойынша тауарлы-материалды қорларды  бағалау – мұнда қорларға зақым келу, жартылай немесе толығымен ескірген немесе олардың сату бағасы төмендеу себебімен, олардың өзіндік құны оларды сатуды ұымдастыруға жұмсалған шығынды шегергендегі болжалды сату бағасына тең.

Өлшенген орташа құн әдісі – тауарлы-материалдық қорлардың өлшенген орташа құны есеп беру кезеңінің басында болған және сол кезеңде алынған ұқсас бірліктердің орташа құнын анықтаумен есептелетін әдіс.

ФИФО әдісі («алдымен келді – алдымен қызмет көрсетілді») – бұл әдіс бойынша бағалау кәсіпорын қорды қандай кезекпен сатып алса, сол кезекпен қолданылады, яғни өндіріске жаңа келген қор уақытымен бірінші сатып алынған топтама бағасы бойынша және одан әрі бір айға шығындалған материалдардың жалпы көлемі алынғанша осылайша кезекпен кете береді.

ЛИФО әдісі («соңынан келді – алдымен қызмет көрсетілді») – бұл әдіс бойынша өндіріске қорлардың келіп түсуі уақыты бойынша соңғы сатып алынғандардыңөзіндік құны бойынша (соңғы сатып алынған топтама бағасы бойынша, одан кейін оның алдында сатылған топтама бағасы бойынша, осылай жалпы көлемді шығарғанша), ал кезең соңында қордың өзіндік құны ерте сатып алынғандардың өзіндік құнымен анықталады.

1.Айналым қаражатының мынадай көрсеткіштер бойынша есептеледі.

а) айналым қаражатының айналымдық коэффициенті

(Кай):

Кай = ӨӨ / АйҚ

Мұнда ӨӨ- кезеңдегі өнімді өткізу көлемі;

АйҚ- сол кезеңдегі айналым қаражатының орташа сомасы;

ә) бір айналымның ұзақтығы (Ұ1):

Ұ1 = ( АйҚ * Т ) / ӨӨ немесе Ұ1 = T / Қай

Мұнда Т- уақыт кезеңі;

б) айналым қаражатының қайтарымы (Қ):

Қ = П / АйҚ

Мұнда П- кезеңдегі пайда

2. кәсіпорын қажеттілігін анықтау үшін айналым қаражатынан есептеледі:

а) өндірістік қордың (шикізат және материал) (ҚҚ)қалыптасуына айналым қаражатының қажеттілігі:

ҚҚ = Ш1 * Нқ

Мұнда: Ш1 – құндық көрінісіндегі бір күндік шикізат пен материал шығысы. Ол шикізат матери алдың заттай көрінісіндегі бір күндік шығысының шикізат пен материал бірлігінің бағасына көбейтумен есептеледі;

Нқ – қоймадағы шикізат пен материал қорының нормасы. Ол шикізат пен материалдың ағымдық қорының, сақтандыру қорының және дайындық қорының срмасын қамтиды;

ә) аяқталмаған өндірістің қалыптасуына айналым қаражатының қажеттілігі (АӨҚ):

АӨҚ = Ш1 * Ұ * Кшө

Мұнда Ш1 – құндық көрінісіндегі бір күндік өнім шығарылымына жұмсылатын шығын;тҰ – өндірістік кезеңнің ұзақтығы;Кшө -шығынның өсу коэффициенті;

б) шығынның өсу коэффициенті (Көш):

Үс1+0,5Үс2

Кө=————————-

100

 

Мұнда Үс1- өндірістік кезеңнің алғашқы күнінде жүзеге асырылатын шығынның үлес салмағы;

Үс2 – өндірістік кезеңнің кейінгі күндерінде жүзеге асырылатын шығынның үлес салмағы.

в) дайын өнімге айналым қаражатының қажеттілігі (Дөқ):Дөқ =Ш1 * Ндө

Мұнда Ндо – қоймадағы дайын өнім қорының нормасы.

Кәсіпорын қорларының басқаруға қатысты тапсырмаларды орындағанда, сондай-ақ төменде берілген формулалар қолданылады.Сатып алынатын шикізат топтамасының оңтайлы көлемін анықтау үшін Уилсон үлгісі (Q)1, бірлігі:

1 нұсқа

2mo

Q=————————–

rk

Мұнда m –сатып алынатын шикізаттың жылдық көлемі бірлігі;

o – бір топ таптамамен есеп айырысқандағы сатып алу қызметін көрсету бойынша шығындар, теңге;

r – орташа жылдық қор пайызына шикізатты жинақтау бойынша шығындар (коэффициенті арқылы ондық бөлшек түрінде көрінеді);

k – шикізат бірлігінің бағасы, теңге.

2 нұсқа

2FD

Q=———————–

H

Мұнда:F – осы тапсырыс топтамасын орындау құны, теңге;

D – бір кезеңдегі жалпы шикізат қажеттілігі;

H – шикізат бірлігін сақтау бойынша шығындар, теңге.

Кезең (жыл) ішіндегі топтама саны (N):

N = m / Q

T = Ұ / И

Мұнда:И – тапсырыс топтамалары арасындағы интервал;

Ұ – жұмыс кезеңінің ұзақтығы, күндер.

Тауарлы – материалдық қорларды бағалау үшін мына көрсеткіштер анықталады.

1.Есеп беру кезеңінде нақты шығындалған материалдар құны (Р):

Р = Б + А – С

Мұнда Б – есеп беру кезеңінің басындағы материал қалдығының құны;

А – есеп беру кезеңі ішінде алынған материал құны;

С – есеп беру кезеңінің соңындағы материал қалдығының құны.

2.ФИФО әдісімен анықталатын есеп беру кезеңінің соңындағы материал қалдығының құны (Сфифо):

Сфифо = Кз * Бт

Мұнда Кз – кезең соңындағы заттай көрінетін материал көлемі;

Бт – соңғы сатып алынған топтаманың материал бірлігінің бағасы.

3.ЛИФО әдісі бойынша анықталатын есеп беру кезеңінің оңындағы материал қалдығының құны (Слифо):

Слифо = Кз * Б1

Мұнда Б1 – бірінші сатып алынған топтаманың материал бірлігінің бағасы.

 

«Корпорация өнімін өндіруге және өткізуге шығындар және оларды қаржыландыру» тақырыбы бойынша әдістемелік нұсқау

1.Өнім құрамында белгілі бір пайдалы заттардың болуына және еңбек калькуляциялық

бірліктерге қайта есептеумен табиғи, шартты – табиғи және шартты бірліктер болады:

а) табиғи калькуляциялық бірліктер өнімнің бір түрін өндіруге жұмсалады және барлық шығындар бұйымға тікелей қатысты болады;

ә) шартты – табиғи калькуляциялық әдістер бір бұйымның әр түрін шығаратын өндірісте қолданылады, бұл өндіріске жұмсалатын шығындар бір – біріне белгілі бір арақатынаста тұрады, сонымен қатар бұйым түрлерінің өзіндік құн құрылымы бірдей болуы керек. Барлық топтан бір бұйым негізгі деп алынады ( көбіне оған ең аз шығын жұмсалады): шығын оның бірлігіне қабылданады. Басқа бұйымдар өздеріне жұмсалатын шығындарға байланысты негізгі өнім шығынымен салыстырғанда оларға қанша шығын жұмсалатынын көрсететін меншік коэффициентін алады.

Шартты – табиғи калькуляциялық бірліктің өзіндік құны мына формуламен анықталады ( Снег):

( Снег) =Шжал / ( 1*Бнег+ Б1*К1+К2+ ….+Кі* Бі ),

мұнда Шжал – барлық бұйым өндірісіне жұмсалатын жалпы шығындар ( өндірістік өзіндік құн); Бнег – негізгі бұйымды шығару көлемі;

Кі – і – бұйымға жұмсалатын шығынның негізгі бұйым шығынынан айырмашылығын көрсететін коэффициент;

Бі – і- бұйымның шығарылу көлемі ( мөлшер ).

і – бұйымның өзіндік құны ( Өі ) мұндай жағдайда мына формуламен есептеледі:

Өі = Өнег* Кі

1.Мына кәсіпорындарда калькуляцияның процестік әдісі қолданылады:

-Біркелкі өнімдерді сериялы және жаппай шығаратын;

-Үздіксіз өндіріс кезеңі бар;

-Процесс деп аталатын өндірістік кезеңдегі жекелеген бөліктеріндегі әрбір өндіріс бөлімшелерінің орындауын қарайтын технологияны қолданылатын;

-Бүкіл өндіріс процесін тұрақты қайталанатын операцияға бөлуге мүмкін жағдайда әртүрлі бұйым шығаратын.

Процестік калькуляция сызбасы:

Шжал= Ш1+Ш2+….+Ші,

Мұнда, Ш1,Ш2,Ші – 1,2 және і-ші процестердегі өндіріс шығыны.

Бұйым бірлігінің өзіндік құны (Өі) процестік әдісті қолданғанда мына формуламен есептеледі:

Өі = Шжал/ Бі

1.Калькуляцияның бөлістік әдісі өнімнің әрқайсысы қайта жасалып, калькуляция объектісі болып табылатын технологиялық процестің жекелеген кезеңдерінде өнімді бастапқы шикізатты өңдеу жолымен алатын барлық кәсіпорында қолданылады. Сонымен қатар бөлістік деп өзіндік пайдалану бағыты бар аралық өнімнің шығарылуымен аяқталатын технологиялық процестің аяқталған бөлігі түсіндіріледі.Өнеркәсіпте бөлістік әдістің 2 нұсқасы қолданылады: дүмбіл (полуфабрикат) және дүмбілсіз (бесполуфабрикат).

Дүмбіл түріндегі нұсқада өз өндірісіндегі дүмбіл өнімнің өзіндік құны оқшауланады. Әрбір бөлініс өнімнің өзіндік құны оларды өндіруге жұмсалған шығын мен алдыңғы бөліністің жартылай фабрикатының өзіндік құнынан құралады, ал бастапқы шикізат құны тек бірінші бөлініс өнімнің өзіндік құнына қосылады.

Бөлініс калькуляциясының сызбасы:

І бөлініс: Шш + ШІ = ӨІ,

Мұнда, Шш – шикізатқа жұмсалатын шығын;

ШІ  – өңдеу бойынша І бөлініс шығындары;

ӨІ – І бөлініс өнімінің өзіндік құны.

ІІ бөлініс: ӨІ + ШІІ=ӨІІ,

Мұнда, ШІІ – өңдеу бойынша ІІ бөлініс шығындары;

ӨІІ– ІІ бөлініс өнімінің өзіндік құны.

ІІІ бөлініс: ӨІІ + ШІІІ=ӨІІІ,

Мұнда, ШІІІ – өңдеу бойынша ІІІ бөлініс шығындары;

ӨІІІ – ІІІ бөлініс өнімінің өзіндік құны.

Бұл нұсқада жинақталған жерде аяқталмаған өндіріс қалдығы ескеріледі.Бөліністік калькуляциялаудың дүмбілсіз нұсқасы барлық технологиялық қайта жасаудан өткен дайын өнімге қатысты қолданылады. Бір бөліністе дайындалған жартылай өңделген өнім толығымен келесі бөлініске  өңдеуге жіберіледі. Шығындар жекелеген цехтар бойынша есептеледі, сонымен қатар цехтардың шығынына олардың өз шығыстары ғана жатады.Кәсіпорындағы дайын өнімнің өзіндік құны (ӨІ) мына формула бойынша есептеледі:

ӨІ = ІІІіб/N,

 

Мұнда ІІІіб – өнім өндірісіне жұмсалатын і-бөлінісінің шығындары;

N –шығарылған өнім көлемі.

Өзіндік құнды калькуляциялаудың тапсырыстық әдісінде барлық тікелей негізгі шығындар ( шикізат, материал құны, өндірістік жұмысшылардың  аударымымен еңбекақысы) жекелеген өндірістік тапсырыс бойынша калькуляцияның белгіленген бабының қимасында ескеріледі. Жанама шығындар шығыстардың пайда болу орны бойынша, белгілеуі бойынша ( машиналарды және жабдықтарды немесе жүкқұжатшығындарын ұстап тұру және пайдалану шығындарын не көмекші өндіріс шығындарын жалпылау кезінде), тапсырыстардың тиісті бабы бойынша ( бөлудің белгіленген базасы негізінде) есептеледі.

Тапсырыстық калькуляция сызбасы:

ӨТ =ШЖ + ШӨ+ ЖШ,

Мұнда, ӨТ-тапсырыстың өзіндік құны;

ШЖ-жинақтамаға жұмсалатын шығындар;ШӨ-өңдеуге жұмсалатын шығындар;

ЖШ-жүкқұжат шығыстары.

Өнім бірлігінің өзіндік құны (ӨІ) тапсырыстық әдіс кезінде мына формула бойынша анықталады:

Ө1=Өm/Nm,

Мұнда, Nm-осы тапсырыс бойынша дайындалған өнім бірлігінің көлемі(мөлшері).

5.Жүкқұжат шығындарының жанама бөлінісінің алгоритмін есептеу үшін:

-Шығын бөлінетін объект таңдалып алынады( өнім, өнім тобы, пайда болу орны);

-Шығындарды бөлу негізі анықталынады, бұл көрсеткіштерді қолданумен шығындарды бөлу жүргізіледі. Бөлу негізі ретінде мына көрсеткіштер алынады: өнімнің шығарылу көлемі; негізгі өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы; өнім шығаруға жұмсалған машина- сағаттар мөлщері; өнім шығаруға жұмсалған жұмыс сағаттарының мөлшері; материалдық шығындар.

-Шығынды бөду коэффициенті ( мөлшерлемесі ) мына формула бойынша есептелінеді:

Мб=ЖШ/БН,

Мұнда Мб-бөлу мөлшерлемесі;

ЖШ-бөлуге жататын жанама шығындар;БН-бөлу негізі;

-Жанама шығынының әрбір объектісіне шығынды бөлу мөлшерлемесін сол объектіге   сәйкес бөлу негізіне көбейту жолымен келетін мөлшер анықталады.

6.Өндіріске жұмсалатын шығындар былай топталады:

а)өнімнің өзіндік құнын есептеу және калькуляцияда көрсету шығындарының бабы бойынша:

– шикізат және материал:

– қайтарымды қалдықтар (шегеріледі);

– сатып алынатын бұйымдар (жартылай өңделген өнім, көмекші материалдар);

– технологиялық мақсатта отын мен энергия;

– өндірістік жұмысшылардың негізгі және қосымша еңбекақысы;

– жалпы өндірістік шығындар;

– сапасыз өнім шығындары;

– өзге де өндірістік шығындар;

– комметциялық шығыстар;

ә)экономикалық элементтер бойынша, бұл өндіріске ненің қандай көлемде жұмсалатынын көрсетеді. Өндіріске жұмсалатын шығындар экономикалық элементтер бойынша топтастырылады:

– материалдық шығындар;

– еңбекақыға жұмсалатын шығындар;

– әлеуметтік сақтандыру шығындары;

– құрал – жабдықтың тозуы(амортизация);

– өзге де шығындар.

7. ҚР – да өнім өндіруге және өткізуге жұмсалатын барлық шығындар 2 топқа бөлінеді:

-өнімнің өзіндік құнына жатқызылатын шығындар, яғни өнімді өндірумен байланысты шығындар ( материалдық шығындар, негізгі өндірістік қызметкерлердің еңбекақысы,сақтандыру аударымдары, жүкқұжат шығындары);

-нақты бір өнім түріне байланыссыз, тұрақты деп белгіленген кезең шығыстары, (жалпы және басқару шығындары, өткізу шығындары, пайыздық өсім төлеу шығыстары). Олар тауарлы-материалдық қорлардың қалдығына жатпайды және жұмсалған кезеңде есептен шығарылады.

Негізгі капитал амортизациясын есептеу үшін мына формулалар пайдаланылады:

а)қалыпты әдістегі амортизациялық аударым сомасы (АА):

АА=(БҚ – ЖҚ) / Тқызм ,

мұндағы БҚ – негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы құны;

ЖҚ – негізгі құрал-жабдықтардың жойылу құны;

Тқызм – негізгі құрал-жабдықтардың нормативті қызмет мерзімі;

ә) өндірістік әдістегі амортизациялық аударым сомасы (АА):

АА=((БҚ – ЖҚ) / ∑ШӨ) *Шөі,

мұндағы:  ∑ШӨ – пайдалану кезеңіндегі шығарылатын өнім немесе орындалатын жұмыстың болжалды мөлшері;

Шөі – і-жылындағы шығарылатын өнім немесе орындалатын жұмыс;

б) кумулятивті әдістегі амортизациялық аударым сомасы (АА):

АА=(БҚ-ЖҚ)*Кеа ,

мұндағы: Кеа – есеп айырысу коэффиценті, әрбір пайдалану жылы үшін мына                           формуламен анықталады:

Кеа = Ni/Шс,

мұндағы: Ni – объектінің қызмет ету мерзімінің өтуіне дейін қалған жыл саны;

Шс – объектінің қызмет ету мерзімінің жыл сомасымен анықталатын                                     шоғырланбалы сан;

в) кемитін қалдық әдісіндегі амортизациялық аударым сомасы (АА):

АА=(БҚ*2АН)/100 ,

мұндағы: БҚ – тиісті жылдағы негізгі құрал-жабдықтардың баланстық құны;

АН – амортизация есептеудің қалыпты әдісіндегі негізгі құрал-жабдықтар амортизация нормасы (негізгі құрал-жабдықтар құнын өтеудің жылдық пайызы).

Материалдық емес активтердің амортизациясы (Маа) былай есептеледі:

а) олардың пайдалы қолдану мерзімін анықтайтын материалдық активтер бойынша:

Маа=БҚ / Тқызм;

ә) олардың пайдалы қолданылу мерзімін дәл анықтай алмайтын материалдық емес активтер бойынша амортизациясын он жылдық қолдану мерзіміне байланысты есептелінеді:

Маа=БҚ / 10.

Негізгі капиталды ұдайы өндіру мынадай көрсеткіштерді сипаттайды:

а) негізгі құрал-жабдықтың істен шығу коэффиценті (Кіст):

Кіш=НҚіш / НҚб,

мұндағы: НҚіш – істен шыққан негізгі құрал-жабдық құны;

НҚб – негізгі құрал жабдықтың кезең басындағы құны;

ә) негізгі құрал-жабдықтың жаңару коэффиценті (Кжаң):

Кжаң=НҚе / НҚс

мұндағы: НҚе – енгізілген негізгі-құрал жабдық құны;

НҚс – негізгі құрал-жабдықтың кезең соңындағы құны;

Негізгі құрал-жабдықтарды пайдалануды талдау үшін төменде берілген формула көрсеткіштері қолданылады:

а) негізгі құрал-жабдықтардың қор қайтарымы (ҚҚ):

ҚҚ=ӨШ / НҚ

мұндағы: ӨШ – тауарлы өнім шығарылымы;

НҚ – негізгі құрал-жабдықтардың жылдық орташа құны;

ә) өнімнің қор сыймдылығы (ҚС):

ҚС=НҚ / ӨШ

б) еңбектің қормен жарақтандырылуы (ЕҚ):

ЕҚ=НҚ / Қс

мұндағы: Қс – қызметкерлер саны;

в) жабдықтың ауысымдық коэффиценті (Кауыс):

Кауыс=Тн / (К*А*Ж),

Кэкс=Тн / Тж,

мұндағы: Тн – жабдықтың нақты жұмыс уақыты;

Тж – жабдықты болжалды пайдалану уақыты;

ғ) жабдықты қарқынды пайдалану коэффиценті (Ққар):

Ққар=Өн1 / Өн,

мұндағы: Өн1 – уақыт бірлігіндегі өнімнің нақты көлемі (жабдықтың нақты                                өнімділігі.

Өн – уақыт бірлігіндегі өнім өндірудің белгіленген нормасы;

д) жабдықты интегралды пайдалану коэффиценті (Кип):

Кип=Кэкс*Кқар;

е) өндірістік алаңның 1 м2-інен алынған өнім (Өөа):

Өөа=ӨШ / S,

мұндағы: S – кәсіпорынның өндірістік алаңы;

ж) негізгі құрал-жабдықтың жылдық орташа құны (Фжқ):

Фжқ=Фб+(Фе*Тжі):12 – (Фіш*((12 – Тжі):12),

мұндағы: Фб – негізгі құрал-жабдықтың жыл басындағы құны

Фе – енгізілген негізгі құрал-жабдықтың құны;

Фіш – істен шыққан негізгі құрал-жабдықтың құны;

Тжі – негізгі құрал-жабдықтың жұмыс істеу уақыты.

Тіркелген активтер шағын тобының құндық балансы мына алгоритм бойынша  анықталады:

а) кезең соңында шағын топтың құндық балансы (Қбс) амортизациясының бір жылында есептелген сомаға ке,миді:

ҚБс – ЕА,

мұндағы: ЕА- есептелген амортизация;

ә) шағын топтың құндық балансы қайта бағалау кезіндегі баланстық құнның өсу коэффицентіне түзетіледі:

(ҚБс – ЕА)*Қбқ

мұндағы: Кбқ – қайта бағалау кезіндегі баланстық құнның коэффиценті;

б) алынған мөлшерге ағымдағы жылы алынған тіркелген активтер құны қосылады және оларды сатқанда шыққан сома шегеріледі:

(ҚБс-ЕА)*Кбқ+А+В,

мұндағы: А – алынған тіркелген активтер құны;

В – сатылған тіркелген актитер құны;

в) шағын топтың түпкілікті құндық балансы (ҚБ) жоғарыда көрсетілген құндық баланс сомасына салық салу мақсатында белгіленген шектен жоғары жөндеу жұмыстарына жұмсалатын нақты шығын сомасын қосу жолымен анықталады:

ҚБ=((ҚБс – ЕА)*Кбқ+А-В)+Шж,

мұндағы: Шж – салық салу мақсатында белгіленген шектен жоғары жөндеу                   жұмыстарына жұмсалған нақты шығын сомасы.

6.Кәсіпорынның жылдық орташа өндірістік қуаты (Қжо) мына формула бойынша анықталады:

Қжо=Қб+(Қе*Тжі):12-(Қіш*((12-Тжі):12),

мұнда: Қб – кезең басындағы өндірістік куат;

Қе – өндірістік қуатты жаңа қуат енгізу немесе ұйымдастыру-техникалық  шаралар өткізу арқылы арттыру;

Қіш – істен шығу есебінен өндірістің қуаттың кемуі.

Өндірістік қуатты пайдалану коэффиценті мына формула бойынша есептелінеді:

Кқ=ӨШ / Қжо,

мұнда: Кқ – өндірістік қуатты пайдалану коэффиценті.

 

Негізгі капитал амортизациясын есептеу үшін мына формулалар пайдаланылады:

а)қалыпты әдістегі амортизациялық аударым сомасы (АА):

АА=(БҚ – ЖҚ) / Тқызм ,

мұндағы БҚ – негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы құны;

ЖҚ – негізгі құрал-жабдықтардың жойылу құны;

Тқызм – негізгі құрал-жабдықтардың нормативті қызмет мерзімі;

ә) өндірістік әдістегі амортизациялық аударым сомасы (АА):

АА=((БҚ – ЖҚ) / ∑ШӨ) *Шөі,

мұндағы:  ∑ШӨ – пайдалану кезеңіндегі шығарылатын өнім немесе орындалатын жұмыстың болжалды мөлшері;

Шөі – і-жылындағы шығарылатын өнім немесе орындалатын жұмыс;

б) кумулятивті әдістегі амортизациялық аударым сомасы (АА):

АА=(БҚ-ЖҚ)*Кеа ,

мұндағы: Кеа – есеп айырысу коэффиценті, әрбір пайдалану жылы үшін мына                           формуламен анықталады:

Кеа = Ni/Шс,

мұндағы: Ni – объектінің қызмет ету мерзімінің өтуіне дейін қалған жыл саны;

Шс – объектінің қызмет ету мерзімінің жыл сомасымен анықталатын                                     шоғырланбалы сан;

в) кемитін қалдық әдісіндегі амортизациялық аударым сомасы (АА):

АА=(БҚ*2АН)/100 ,

мұндағы: БҚ – тиісті жылдағы негізгі құрал-жабдықтардың баланстық құны;

АН – амортизация есептеудің қалыпты әдісіндегі негізгі құрал-жабдықтар амортизация нормасы (негізгі құрал-жабдықтар құнын өтеудің жылдық пайызы).

Материалдық емес активтердің амортизациясы (Маа) былай есептеледі:

а) олардың пайдалы қолдану мерзімін анықтайтын материалдық активтер бойынша:

Маа=БҚ / Тқызм;

ә) олардың пайдалы қолданылу мерзімін дәл анықтай алмайтын материалдық емес активтер бойынша амортизациясын он жылдық қолдану мерзіміне байланысты есептелінеді:

Маа=БҚ / 10.

Негізгі капиталды ұдайы өндіру мынадай көрсеткіштерді сипаттайды:

а) негізгі құрал-жабдықтың істен шығу коэффиценті (Кіст):

Кіш=НҚіш / НҚб,

мұндағы: НҚіш – істен шыққан негізгі құрал-жабдық құны;

НҚб – негізгі құрал жабдықтың кезең басындағы құны;

ә) негізгі құрал-жабдықтың жаңару коэффиценті (Кжаң):

Кжаң=НҚе / НҚс

мұндағы: НҚе – енгізілген негізгі-құрал жабдық құны;

НҚс – негізгі құрал-жабдықтың кезең соңындағы құны;

Негізгі құрал-жабдықтарды пайдалануды талдау үшін төменде берілген формула көрсеткіштері қолданылады:

а) негізгі құрал-жабдықтардың қор қайтарымы (ҚҚ):

ҚҚ=ӨШ / НҚ

мұндағы: ӨШ – тауарлы өнім шығарылымы;

НҚ – негізгі құрал-жабдықтардың жылдық орташа құны;

ә) өнімнің қор сыймдылығы (ҚС):

ҚС=НҚ / ӨШ

б) еңбектің қормен жарақтандырылуы (ЕҚ):

ЕҚ=НҚ / Қс

мұндағы: Қс – қызметкерлер саны;

в) жабдықтың ауысымдық коэффиценті (Кауыс):

Кауыс=Тн / (К*А*Ж),

Кэкс=Тн / Тж,

мұндағы: Тн – жабдықтың нақты жұмыс уақыты;

Тж – жабдықты болжалды пайдалану уақыты;

ғ) жабдықты қарқынды пайдалану коэффиценті (Ққар):

Ққар=Өн1 / Өн,

мұндағы: Өн1 – уақыт бірлігіндегі өнімнің нақты көлемі (жабдықтың нақты                                өнімділігі.

Өн – уақыт бірлігіндегі өнім өндірудің белгіленген нормасы;

д) жабдықты интегралды пайдалану коэффиценті (Кип):

Кип=Кэкс*Кқар;

е) өндірістік алаңның 1 м2-інен алынған өнім (Өөа):

Өөа=ӨШ / S,

мұндағы: S – кәсіпорынның өндірістік алаңы;

ж) негізгі құрал-жабдықтың жылдық орташа құны (Фжқ):

Фжқ=Фб+(Фе*Тжі):12 – (Фіш*((12 – Тжі):12),

мұндағы: Фб – негізгі құрал-жабдықтың жыл басындағы құны

Фе – енгізілген негізгі құрал-жабдықтың құны;

Фіш – істен шыққан негізгі құрал-жабдықтың құны;

Тжі – негізгі құрал-жабдықтың жұмыс істеу уақыты.

Тіркелген активтер шағын тобының құндық балансы мына алгоритм бойынша  анықталады:

а) кезең соңында шағын топтың құндық балансы (Қбс) амортизациясының бір жылында есептелген сомаға ке,миді:

ҚБс – ЕА,

мұндағы: ЕА- есептелген амортизация;

ә) шағын топтың құндық балансы қайта бағалау кезіндегі баланстық құнның өсу коэффицентіне түзетіледі:

(ҚБс – ЕА)*Қбқ

мұндағы: Кбқ – қайта бағалау кезіндегі баланстық құнның коэффиценті;

б) алынған мөлшерге ағымдағы жылы алынған тіркелген активтер құны қосылады және оларды сатқанда шыққан сома шегеріледі:

(ҚБс-ЕА)*Кбқ+А+В,

мұндағы: А – алынған тіркелген активтер құны;

В – сатылған тіркелген актитер құны;

в) шағын топтың түпкілікті құндық балансы (ҚБ) жоғарыда көрсетілген құндық баланс сомасына салық салу мақсатында белгіленген шектен жоғары жөндеу жұмыстарына жұмсалатын нақты шығын сомасын қосу жолымен анықталады:

ҚБ=((ҚБс – ЕА)*Кбқ+А-В)+Шж,

мұндағы: Шж – салық салу мақсатында белгіленген шектен жоғары жөндеу                   жұмыстарына жұмсалған нақты шығын сомасы.

6.Кәсіпорынның жылдық орташа өндірістік қуаты (Қжо) мына формула бойынша анықталады:

Қжо=Қб+(Қе*Тжі):12-(Қіш*((12-Тжі):12),

мұнда: Қб – кезең басындағы өндірістік куат;

Қе – өндірістік қуатты жаңа қуат енгізу немесе ұйымдастыру-техникалық  шаралар өткізу арқылы арттыру;

Қіш – істен шығу есебінен өндірістің қуаттың кемуі.

Өндірістік қуатты пайдалану коэффиценті мына формула бойынша есептелінеді:

Кқ=ӨШ / Қжо,

мұнда: Кқ – өндірістік қуатты пайдалану коэффиценті.

Есепті шешу үлгісі

Тапсырма шарты:

І.Өнеркәсіптік кәсіпорында бір бұйымның үш түрі: А,В және С өндіріледі. Оларды өндіруге жұмсалған шығындар бір-біріне мынадай арақатынаста: 1:1,2 және 1:1,5. Өндіруге жұмсалған шығын 380000 теңгені құрайды. Бұйымдар мынадай мөлшерде дайындалады: А – 600кг., В – 400кг., С – 100кг.

Шартты – табиғи калькуляциялық бірліктің өзіндік құнын пайдаланып өнімнің әрбір түрінің өзіндік құнын есептеу керек.

Шешуі:

Шартты табиғи калькуляциялық бірліктің өзіндік құнын (Өнег) және мына формула бойынша А бұйымының өзіндік құнын есептейміз:

Өнег = Шжал / (1 * Бнег + К1 * Б1 + К2 * Б2 + … + Кі * Бі),

Мұнда Шжал – барлық бұйымды өндіруге жұмсалатын жалпы шығындар (өндірістің өзіндік құны).

Бнег – негізгі бұйымның шығарылу көлемі.

Кі – і – бұйымына жұмсалған шығынның негізгі бұйымға жұмсалған шығынның айырмашылығын көрсететін коэффициент.

Бі – і – бұйымның шығарылу көлемі.

Шартты табиғи калькуляциялық бірліктің өзіндік құны (Өнег) және А бұйымының өзіндік құны (Өл) тең:

Өл = 380000 теңге : (1*600 дана+1,2 дана + 1,5 * 100 дана) = 308,94 теңге

і – бұйымының өзіндік құны (Өі) мына формула бойынша есептеледі:

Өі = Өнег * Кі

Осында: а) В бұйымының өзіндік құны:

Өв = 308,94 теңге * 1,2 = 370,73 теңгені құрайды.ә) С бұйымының өзіндік құны:

Өс = 308,94 теңге * 1,5 = 463,41 теңге

Тапсырма шарты:

ІІ.Кәсіпорын өндіріс процесінің жекелеген бөлігінің және өнделу мөлшері бойынша өнімнің бір операциясынан екіншісіне кезекті ауысуын әрбір өндірістік бөлімшенің орындауын көздейтін технологияны қолданады. Өндіріске жұмсалатын шығын калькуляциясын калькуляциялаудың процестік әдісімен жасау керек және 24 000 бірлік шығару болжанып, әрбір процесте жұмасалатын шығын туралы ақпарат болған жағдайда өнім бірлігінің өзіндік құнын есептеу керек.

теңге

№  р.с.
Өнім өндіруге жұмсалатын шығын түрлері
Шығын сомасы
1-процесс

1
Материалдар
32000
2
Жалақы
142000
3
Әлеуметтік сақтандыру аударымы
28900
4
Жүк құжат шығындары
31100
2-процесс

1
Материалдар
117200
2
Жалақы
243000
3
Әлеуметтік сақтандыру аударымы
45300
4
Жүк құжат шығындары
139600
3-процесс

1
Материалдар
380400
2
Жалақы
140850
3
Әлеуметтік сақтандыру аударымы
31600
4
Жүк құжат шығындары
25400
Шешуі:

1.Өндіріске жұмсалатын шығын калькуляциясын калькуляциялаудың процестік әдісімен жасау үшін процестік калькуляция сызбасын пайдаланамыз:

Процестік калькуяция сызбасы:

Шжал = Ш1 + Ш2 + … + Ші,

Мұнда, Ш1, Ш2, Ші – 1-2 және і процестерге сәйкес өндіріске жұмсалатын шығындар.

Сонда:

а) 1 – процестегі өндіріске жұмсалатын шығын:

Ш1 =  320000 + 142000 + 28900 + 31100 = 522000 (теңге)

ә) 2 – процестегі өндіріске жұмсалатын шығын:

Ш2 = 117200 + 243000 + 45300 + 139600 =545100 (теңге) құрайды;

б) 3 – процестегі өндіріске жұмсалатын шығын:

Ш3 = 38400 + 140850 + 31600 + 25400 = 578250 теңге құрайды.

в) Жалпы шығын:

Шжал = 522000 + 545100 + 578250 = 1645350 теңге құрайды.

2.Бұйым бірлігінің өзіндік құны (Өі) процестік әдісті қолданғанда мына формула бойынша есептеледі:

Өі = Шжал / Иі

Біздің мысалымызда бұйымның өзіндік құны (Өі):

Өі = 1645350 / 24000 = 68,56 теңгеге тең

1. Кәсіпорынның өнімді өндіруге жұмсалатын шығындары  тура қолда бар деректерден оларды бухгалтерлік және анық емес шығындарға топтастырып, экономикалық шығындарын есептеу керек.

теңге

№ р.с.
Көрсеткіш
Мағынасы
1
Жұмысшылар жалақысы
400000
2
Кәсіпкердің жалақысы
60000
3
Отбасы мүшелерінің жалақысы
20000
4
Материалдар
200000
5
Несие үшін пайыз төлемі
100000
6
Меншік капиталының пайызы
30000
7
Амортизация
250000
8
Жер рентасы
400000
2.Кестені толтырып, «рахат – Лукум», ЖШС-ның Q1 = 7000 бірлік, Q2 = 8000 бірлік, Q3 = 9000 бірлік, болғанда кәсіпорынның өнім шығару деңгейінде өзгеруге бейімделген өнім өндіруге икемді смета жасау керек.

Шығыс бабы
Смета формуласы
Q1
Q2
Q3
Негізгі жұмысшылар еңбегі
Өнімнің бір б

Негізгі материалдар

Жүк құжат шығындары:
– қосымша жұмысшылар  еңбегіне
400000 тұрақты шығын + өнімнің бір бөлігіне 40 тенге

-жарық пен жылуға
60000 тұрақты шығын

– энергияға
өнімнің бір бірлігіне 10 теңге

– техникалық қызмет көрсетуге
50000 теңге тұрақты шығын+өнімнің бір бірлігіне 20 теңге

-қосымша материалдар
өнімнің 1 бірлігіне 5 теңге

– машина және жабдық амортизациясы
100000 теңге тұрақты шығын

Қорытынды:

3.5 млн теңге мөлшеріндегі несие жылына 20%-бен несие пайызының жай ставкасы бойынша жарты жылға берілген. Өскен соманы анықтаңыздар.

Шешуі: S=5(1+065*0,2)=5,5(млн тг)

4.10 млн теңге мөлшеріндегі кредит 18%-бен 2-наурыздан бастап 11-желтоқсанға дейін кібісе (высокосный) жылы берілген. Пайыз есептелетін түрлі нұсқаларда (дағдылы және дәл) өскен соманың мөлшерін анықтаңыздар.

Шешуі:

Дәл пайыз анықталатын жағдайда δ=284 алынды:

S=10(1+284/366*0.18)=11.4 млн теңге

Несиенің күні дәл дағдылы пайыз үшін:

S=10(1+284/360*0,18)=11.42 млн теңге

несие күні болжамды сан дағдылы пайыз үшін (δ=280)/

S=10(1+280/360*0,18) =11,94 млн теңге

5.20 млн теңге мөлшеріндегі кредит 3,5 жылға беріледі. Бірінші жылы пайыздық ставкасы-15%,ал әрбір кейінгі жарты жылда ол 1%ға өседі. Өсу көбейтіндісін және өскен соманы табыңыздар.

Шешуі:

Кн=1+0.15 (0.16+0.17+0.18+0.18+0.19+0.2)=1.16

S=20*1.6=32 млн теңге

6.Бастапқы борыш сомасы 300 мың теңгеге тең. Жылына 20 % күрделі пайыз ставкамен есептегенде 2,5 жылдан кейін өскен соманы анықтау қажет.

Шешуі:

S=300(1+0,002)2 *(1+0,5*0,2) =475,2 (мың теңге)

7.Борыштық міндеттеме бойынша төлеу мерзімі –жарты жыл, есептік ставка 15 %ға тең. Осы операцияның несие пайызының жай ставкасы түрінде өлшенген кірістілігі қандай?

Шешуі:

i= d/1-nd=0.15/1-0,5*0,15=0,1622,немесе 16,22пайыз

8.Жүк автокөлігі 90 мың км жол жүруге шамаланған.

Амортизацияның шығысы= бастапқы құн-тарату құны /жұмыс бірлігінің қарастырылған саны= 10мың доллар -1000 доллар/ 90 мың доллар=0,10 доллар км үшін.

 

 

 

Сатып алынған күн
Бастапқы құн
Жүріс,км
Амортизацияның жылдық сомасы
Жинақталған

Амортизация
Баланстық құн

10000
–
–
–
10000
1жылдың соңы
10000
20000
2000
2000
8000
2жылдың соңы
10000
30000
3000
5000
500
3жылдың соңы
10000
10000
1000
6000
4000
4жылдың соңы
10000
20000
2000
8000
2000
5жылдың соңы
10000
10000
1000
9000
1000
Барлығы
Х
90000
9000
Х
Х
Өндіруші субъектінің қаржысының жай күйін негізгі қорды жаңарту қажеттілігіне, сондай-ақ елдегі экономикалық жалпы жағдайды ескере отырып амортизация есептеудің сол немесе басқа нұсқасын таңдауға құқылы. Жеделдетілген амортизация әдісі негізгі құрал-жабдықтың сапасының тозудан шегерілетін ысырапты күрт азайтуға мүмкіндік береді, сондай-ақ экономиканың барлық саласын қайта жарақтандыруды жылдам қамтамасыз етеді.

Тозуды сан сомасы бойынша есептеу (куммулятивтік) әдісі (латыншадан –«ұлғаю, жиналу») объектінің қызмет ету мерзімінің сомасымен анықталады және ол есептік коэффициентте қорытынды болып табылады.

Сан сомасы бойынша жеделдетіп есептен шығару әдісінің сипаттамасы:

1) куммулятивтік (жиынтық) деп аталатын сан есептеледі, ол қайсы бір объектінің қызмет ету мерзім жылының сомасы ретінде анықталады және есептік коэффициентте қорытынды болып табылады;

2) ол коэффициенттің алымында объектінің қызмет мерзімі аяқталғанға дейін қалатын жыл саны (кері тәәртіппен) болады.

9.Трактордың қызмет ету мерзімі 6 жыл. Сан сомасы (куммулятивтік сан) (1+2+3+4+5+6=21) 21-ді құрайды.Бірінші жылы объектінің бастапқы құнының 6/21, екінші де -5/21, үшінші де-4/21, төртінші де 3/21, бесіншіде 2/21, алтыншыда 1/21 есептеледі.Амортизацияның жыл сайынғы нормасы бөлшек ретінде болады, оның қортындысында жыл санының сомасы, ал алымда: бірінші жыл үшін -6, екінші жыл үшін-5, үшінші жыл үішн-4, төртінші жыл үшін -3, бесінші жыл үшін-2, алтыншы жыл үшін-1 болады. Трактордың бастапқы сомасы 2800000 теңгені құрайды.

Жыл
Куммулятивтік

сан
Амортизация

нормасы
Төмендегілерге шағылған амортизация сомасы
жыл
Ай
1-ші
1
6/21
800000
66670
2-ші
2
5/21
666670
55560
3-ші
6
4/21
533330
44440
4-ші
10
3/21
400000
33330
5-ші
15
2/21
266670
22220
6-шы
21
1/21
133330
11110
Осы әдісте амортизация сомасы 1-ші  жылы пайдаланылғанда күрт көбейеді және соңғы жылдары төмендейді. Мәселен, трактор тозатын соңғы жылмен салыстырғанда трактор пайдаланылатын 1-ші жыл өндіріс шығынына амортизация 6 есе көп шығарылады.

10.Акционерлік қоғам базалық жылда бір қарапайым акция үшін 60 теңге төледі делік. Акционер өткен жылдардың статистикасының негізінде келешекте дивидендтің 12пайыз норма бойынша өсуін күтеді. Ол талап ететін деңгей (Р) 20 пайызды құрайды. Сонда акцияның шынайы құны төмендегіні құрайды: СА= Д0(1+К)/Р-К=60*(1+0,12)/0,2-0,12=840 теңге

Акционер акцияның осы шынайы құнын оны сатып ала алатын (900 теңге құрайтын баға бойынша делік) немесе сата алатын (800 теңгені құрайтын баға бойынша) нарықтық бағамен салыстыруға, яғни дұрыс шешім қабылдауға құқылы. Тұрақты баға дивидендті бар акцияның ағымдағы нарықтық құнын бағалайтын модел мынадай болады:

СА=Д/Р

Мұнда, Д-тұрақты дивидендтің жылдық сомасы,

Р-осы тұрпатты акцияның ағымдағы кірістілігінің нормасы, бірлік үлесі.

11.Компания 72 млн. а.б. ақша сомасына 12 млн дана қарапайым акцияны қосымша шығарды. Эмисссияға жұмсалған шығын 2,1 млн а.б. құрады, есепті кезеңде бір акцияға шағып есептегенде дивидендтің сомасы 20 а.б. құрайды. Ал таза пайдадан акционерлерге төленетін дивидендтің жоспарланған өсу индексі-1,05 құрайды. Қарапайым акция эмиссиясының көмегімен тартылатын меншікті капиталдың құнын анықтаңыздар.

СКОА = КОА *ДОА *І*100%/∑СКОА*(1-3э) = 1,2 млн дана* 20 а.б.*1,05*100%/72 млн а.б*(1-2,16млн а.б./72 млн а.б.) = 25,20 млн а.б.*100%/69,84 млн а.б.-36,08%

Артықшылықты акция эмиссиясының көмегімен тартылатын қосымша капиталдың құнын келесі формуланың көмегімен есептеуге болады:

СКПА = Д ПА 100%/∑ СКПА *(1-3э)

Мұнда, СКПА- артықшылықты акция эмиссиясының көмегімен тартылатын қосымша капиталдың құны, %;

∑ СКПА-артықшылықты акция эмиссиясының көмегімен тартылатын қосымша капиталдың сомасы;

Д ПА –қоғамның жарғылық міндеттемесіне сәйкес төленуі тиіс дивидендтің сомасы;

3э –акция эмиссиясының жалпы сомасына қатысты артықшылықты акция эмиссияына жұмсалған шығын.

Компания  әрқайсысының атаулы құны 50 а.б. 360 мың артықшылықты акцияны қосымша шығарды. Бір акцияға шағып есептегенде дивидендтің сомасын 20 а.б. ал эмисияға жұмсалған шығын -360 мың а.б. құрады. Артықшылықты акция эмиссиясының көмегімен тартылатын меншікті капиталдың құнын анықтаңыздар

СКПА = Д ПА 100%/∑ СКПА *(1-3э) = 20 а.б. 360 мың дана *100%/50 а.б.*360 мың дана*(1-360 мың а.б. /18000 а.б. ) = 7200 мың а.б.* 100%/ 17640 а.б. =40,82 %

Үлестік қаржыландырудың сыртқы көзімен салыстырғанда пайда корпорацияның ішкі көзі болып табылады. Алғашқыда бұл қаржы нарығымен байланысты емес тегін көз деген ой туындайды. Бөлінбеген пайда (салық салудан және дивиденд төлеуден қалған ) компания акционерлеріне тиесілі болады. Акционерлер (менеджерлердің қатысуымен) ақшалай қаражатты өндіріске салуды немесе оны дивиденд төлеуге жұмсау мәселесін шешеді. Сондықтан акционерлер бөлінбеген пайданы салым ретінде салған жағдайда оны қосымша кіріс (пайда) әкелетін капитал ретінде қарастыру қажет. Сол себептен бөлінбеген капиталдың құны кәдімгі акция орналастырудан алынған капиталдың бағасымен тең болады. Корпорация жаңа акция орналастырумен байланысты қосымша шығын жұмсауға мүжбүр болады. Акция эмиссиясы есебінен тартылған меншікті капиталдың құнын басқару процесі эмитентке қиыншылық тудырады және жоғары тәуекелге ұрындырады. Сондықтан корпорацияның меншікті капиталының бағасын (құнын) басқару үшін эмиссиялық және дивидендтік саясаты әзірлеп, оны іске асыру қажет.

2 жылы ((1250 мың теңге – 500 мың теңге)*40%)*100%=300 мың теңге;

3 жылы (( 1250 мың теңге – 800 мың теңге)*40%)*100%=180 мың теңге;

4 жылы (( 1250 мың теңге – 980 мың теңге)*40%)*100%=108 мың теңге;

5 жылы 162 мың теңге – 50 мың теңге=112 мың теңге.

1 Амортизацияның жылдық сомасы:

а) бірқалыпты әдіспен;

ә) жеделдетілген әдістермен есептеңіздер, кәсіпорын 60 мың теңге тұратын станок сатып алды. Жуық арада оны қолданыстағы станоктар қатарына енгізу көзделіп отыр. Қызмет мерзімі он жыл. Кезең соңына қарай станоктың жойылу құны 5000 мың теңге болады.

2 Кемімелі қалдық әдісімен токарлық-винт, бұранда жасайтын станоктардың амортизациясын, тозуын есептеп, баланстық құнын анықтау керек. Оның бастапқы құны 55000 теңгеге тең, жойылу құны 5000 мың теңге, қызмет мерзімі-5 жыл, амортизация нормасы екі еселеніп қабылданады.

3 Бастапқы құны 8500 мың теңге болатын жол төсейтін кран пайдаланудың пайдалы қолдану мерзімі 20 мың сағатқа есептеледі. Он жыл пайдаланғаннан кейінгі оның жойылу құны 500 мың теңгені құрайды.

Алғашқы үш жылда пайдалану 1500, 1900 және 2200 сағатты құрағандағы, өндірістік әдіспен кранның жыл сайынғы амортизация сомасын анықтаңыз.

4 Пилораманың баланстық құнын оның бастапқы және оны пайдаланудың үшінші жылдың аяғындағы ағымдық құны бойынша анықтау керек. Бастапқы құны 125 мың теңгені құрайды, ағымдағы құны (нарықтық) құны – 110 мың теңге, пайдалану мерзімі 5 жыл, амортизациясы шоғырланбалы әдіспен есептеледі.

5 Мына мәліметтер негізінеде кәсіпорынның жылдық амортизациялық аударым сомасын және негізгі құрал-жабдықтарды барлық жиынтығының амортизациясының орташа нормасын (қалыпты есептеу әдісі) анықтау керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Корпоративтік қаржы пәні бойынша глоссарий

(пән атауы)

Қазақ тілінде
Орыс тілінде
Ағылшын тілінде
1
2
3
Салық
Налог
the tax
Қаражат
Бюджет
budget
Сома
Сумма
sum
Айып
Штраф
fine
Төлеу
Платёж
payment
Тексеру
Инспекция
inspection
Сальдо
Сальдо
balance
Жинау
Сбор
collection
Кодекс
Кодекс
code
тура салық
Прямой налог
direct tax
Жанама салық
Косвенный налог
indirect tax
салық төлеуші
Налогоплательщик
tax-payer
Декларация
Декларация
declaration
Табыс
Доход
income
Шегеру
Вычет
deduction
Шығын
Расход
expenditure
Жеңілдік
Льгота
privilege
баж  салығы
Пошлина
customs
Тариф
Тариф
tariff
борыш
Долг
duty
Заң
Закон
law
Пайыз
Процент
percentage
Акция
Акция
share
есепке алу
Учёт
calculation
Мезгіл
Срок
period
Ақша
Деньги
money
өсім
Пеня
fine
Жарна
Пай
share
Мүлік
Имущество
property
Есептеу
Начисление
charge
хабарландыру
Уведомление
notice
салық салу
налогооблажение
the taxation
Мемлекеттік салық
налог государственный
the state tax
жер салығы
налог земельный
the ground tax
төлемакы өсімі
пеня
foams
Сома
сумма
the sum
салықтың қолданыстағы мөлшерлемесі
ставки налога
the rate of the tax
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Өзіндік жұмыстарының тақырыптары (реферат, баяндама)

 

Корпорациялар қаржысы: мазмұны және оларды ұйымдастыру
Корпорациялардың өнім өндіріп өткізу, шығындары мен басқа  да шығыстары
Корпорациялардың    өнім өндіріп  өткізу, жұмыстар мен қызметтер шығындарын талдау
Корпорациялардың өнім өндіріп өткізу, жұмыстар мен қызметтер бойынша шығындарды жоспарлау
Өнімді өндіруден, жұмыстар мен қызметтерден  алынатын табыс, оның өсу  факторлары мен  жоспарлануы
Корпорация табысын жоспарлау мен бөлу
Корпорация  табысының қалыптасуы, бөлу мен пайдалану резервтері
Корпорация  тиімділігін (рентабельдік) жоғаролату жолдары
Корпорациялардың  өндірістік және әлеуметтік дамуында өзін- өзі қаржаландыру
Корпорациялар табысына салық
Корпорациялар қорлары, олардың қалыптасуы мен пайдалануы
Корпорациялар  инвестициялық қызметінің қаржылық аспектілері
Корпорациялар инвестициялық саясаты, оның негізгі капиталды жаңартудағы орны
Корпорациялар негізгі капиталы мен айналымынан тыс активтеріне  инвестициялар
Корпорацияның амортизациялық саясаты; оның негізгі капиталды жаңартудағы орны
Негізгі қорларды  амортизациялау  әдістері және олардың корпорация негізгі капиталын жаңартудағы   орны
Корпорациялар негізгі мен айналымнан тыс активтері: оларды ұдайы өндіру көздері
Корпорациялар негізгі капиталын пайдаланудың қаржылық көрсеткіштері мен пайдалану  тиімділігін  өсіру жолдары
Лизинг- корпорация инвестицияларын тарту формасы ретінде
Күрделі құрылыс қаржысын ұйымдастыру
Корпорация  тікелей  инвестицияларын қаржыландыру көздерін талдау
Қазақстанда инвестициялық процестің қалыптасуы, оны қаржыландыру көздері
Корпорациялар айналым активтердегі қажеттілік табу
24.Корпорациялар айналым активтерін тиімді пайдалану жолдары

25.Корпорациялар айналым активтерін қаржыландыру көздері және оларды пайдалану тиімділігін жоғарлату жолдары

26.Қарыз капиталын тарту саясаты

27.Корпорацияның  қаржылық жағдайсыздығының пайда болу себептері мен оны жеңу

28.Корпорацияның қаржылық жағдайсыздағы және шаруашылықты түзету жолдары

29.Корпорацияларда қаржылық жоспарының негізгі көрсеткіштері, оларды анықтау әдістері

30.Корпорациялар қаржылық жағдайын бағалау және қаржылық тұрақтылыққа жету жолдары

31.Корпорацияның қаржылық стратегиясының мәні мен мазмұны

32.Бизнес- жоспар жобасы  мен қаржылық жоспарды компьютерлік есеппен қамтамасыз ету

33.Акционерлік қоғамдар қаржылық жұмысының айырмашылығы

34.Қазақстан және Ресей қаржы- өндірістік топтарының қаржыларын ұйымдастыру талдау

35.Корпорациялар қызметін қаржыландыру көздері, құрамы, құрылымы және негізгі сипаттамалары

36.Кәсіпорынның айналым активтері: айналым капиталын қалыптастыру және басқару саясаты

37.Корпорациялар қаржысын антикризистік басқару. Банкротты болжау

38.Ауыл шараушылық кәсіпорынның қаржысын ұйымдастыру айырмашылқтары

39.Түрлі меншік және шараушылық нысандағы кәсіпорындар қаржыларын ұйымдастыру ерекшеліктері

40.Факторинг- корпорациялар айналым қаражаттарын несиелеу  тәсілдері ретінде

41.Корпорация қызметіндегі меншік капиталдың  орны

42.Корпорациялардың қаржылық орындары: мәселелері, қызметтері және жұмыс істеу әдістері

43.Корпорация қаржылық  жағдайына салық  жүйесінің әсеретуі

44.Корпорацияның қаржылық қызметі инвестициялық қызметінің объектісі мен субъектісі ретінде

45.Өндірістік кәсіпорын қаржы  ресурсының қалыптасуы  мен пайдалану тиімділігі.

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

 

Негізгі әдебиеттер

1.Брейли Р., Майерс С. Принципы корпоративных финансов М.: Олимп-Бизнес, 1997г.

2.Бочаров В.В. Корпоративные финансы СПб: Питер, 2001 256с.

3.Моляков Д.С. Финансы предприятий отраслей народного хозяйства: Учебно. Пособие. М.: Финансы и статистика 1996.

4.Р.Пайк, Б. Нил. Корпоративные финансы и инвестирование  4-е изд./Пер.с англ.-Спб: Питер,2006.-784с.

5.Павлова Л.Н. Финансы преприятий. М.: Фиансы; изд. Объед.. «Юнити»1998.

6.Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С.Финансы преприятий: Учебн. Пособие. М.: Инфра-М,1997

7.Финансы предприятий: учебно Пособие/Под ред. Е. И.Бородиной.М.: Банки и биржи; изд объед. «Юнити» 1995-208с

8.Финансы предприятий: Учебник / под ред. Н.В. Колчиной. М.: изд. Обьед. «Юнити» 1998.

9.Финансы предприятий под ред М.В. Романовского. Спб.: Изд дом. «Бизнес-пресса» 2000-528с.

10.Чент Ф. Ли, Джозеф И. Финнерти. Фианансы корпораций: теория, медотика и практика. М.инфра-2000.

11.Четыркин Е.М. Методы финансивых и коммерцеских расчетов.-М.: «дело ЛТД» 1995-320с.

12.Черникова Ю.В., Юн Б.Г.,  Григорев В.В. Финансовое оздоровление предприятий: теория и практика: Учекб,- практич. Пособие.-М.: Дело, 2005-616с.

13.Өсербайұлы С. Корпоративтік қаржы:  Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті 2005. – 108 бет.

14.Кадерова Н.Н. Корпоративтік қаржы Алматы,Экономика 2008 ж.

 

Қосымша материалдар тізімі.Оқулықтар мен оқу құралдары

15.Астахов В.П. Анализ финансовой устойчивости фирмы и процедуры, связанные с банкротством. М.: Ось-89,1995

16.Белолипетский В.Г. Финансы фирмы: учебно пособие. М.: Инфра-М., 1998.

17.Бочаров В.В:, Леонтьев В.Е. Корпоративные финансы Спб: Питер-2004.

18.Бочаров В.В.,  Финансово-кредитные методы регулирования рынка инвестиции

-М: Финансы и статистика, 1993-143с.

19.Беляев С.Г., Кошкин В.И. Терия и практика антикризисного управления М.: изд.      Обьед «Юнити» 1996.

20.Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента.. –М: Финансы и статистика, 1997.

21.Венер Беренс Руководство по эффективной инвестиций –М.: АОЗТ

Интерерэкспорт,1995.

22.Ващенко Т.В. Математика финансового менеджмента.-М: Перспектива. 1996- 82с.

23.Ван. Хорн Дж. К Основы управления финансами. М.: Изд.дом «Вильямс» 2005,992.

24.Володин А.А., и др. Справочник финансиста преприятий М.: ИНФРА, 1996 -368с.

25.Ван Хорн Джеймс, К. Вахович., Джон, М. «Вильямс» 2005,992.

26.Гарнер Д., Оуэн Р., Конвейт Р. Привлечение капитала. М.:1995.

27.Горемыкин В.А., Богомолов А.В. Планирование предпринимательской деятельности.М: Инфра-М., 1997

28.Градов А.П. Экономическая стратегия фирмы. СПб.,1996.

29.Домари Р. Финансы и предринимательство/пер. С англ Выщинский Е.В. –Ярославль. Елень 1993-224с.

30.Жунусов К.Х., Джаксы беков Н.Н. Осонвные виды стоимости и особенности оценки ликвидационной стоимости. /Вестник агенства по реорганизации и ликвидации преприятий по вопросам банкротства . № 1. 1999г. Стр-33-50.

31.Заяц Н.Я. и др. Финансы предприятий/учебно пособие Высшая школа 1995-23с.

32.Лихачева О.Н. Финансовое планирование на пердприятии Учебно пособие М- ООО. «Тк Велби» 2003-264с.

33.Ковалев А.П. Как избежать банкротства М.: финансы и статистика.,1998

34.Ковалев В.В. Финансы предприятий.М-Проспект, 2002-347с.

35.Кочетков Г.Б., Супян В.Б. Корпорация: амерканская модель. Спб Питер 2005-320с.

36.Крейнина М.Н. Финансовое состояние преприятия. Методы оценки.М- : ИКП «Дис» 1997.

37.Кузнецова Е.В. Финансовое управление компанией. М.: Правовая культура 1995.

38.Кредитования Пер. С англ. / под ред М.А. Гольцберга-К.: Глоргово изд. Бюро ВНУ., 1994-384с.

39.Кукукина И.Г. Управление финансами.-М: Юристь, 2001-267с.

40.Мельников В.Д. Ильясов К.К. Финансы-Алматы : ФинЭко, 2001-512с.

41.Мухамбетов, Нукушев Банкротство и антикризисное упарление предриятием. Аламты-2009.

42.Любушин Н.П. и др. Анализ финансово-экономической деятельности преприятия: Учебн. Пособие для Вузов М.: Юнити-Дана 2000-471с.

43.Лизинг и кредит. М- ИСт.сервис 1994.г.

44.Организация и планирование кредита. Учебник / под ред О.И. Лаврушина –М.: Финансы и статистика.

45.Пансков В.Г. Настольная книга финансиста М.., 1995.

46.Романовский М.В. Финансы предприятий- С. Петербург:  Изд. Дом «Бизнес-пресса» 2000-525с.

47.Спаровник финансиста  предприятия / под ред  Проф Э.А.Уткина М.: Экмос 1998.

48.Тренов Н.Н. Управления финансами.-М: финансы и статистика 2003-496с.

49.Уткин Э.А. Финансовое управление М. Экмос-1997

50.Федотова М.А. Финансовая устойчивость предприятия в условиях инфляций. М.: перспекива 1995.

51.Финансовый менеджмент: Теория и практика. Учевник под ред Е.С. Стояновой –М.: Перспектива- 1996

52.Хелферт Э. Техника финансового анализа \пер с англ –М.: аудит Юнити 1996-663с.

53.Холт Роберт Н. Основы финансового менеджемента –пер с англ. М: дело ЛТД-1995-128с.

54.Хессель М.Корпоративное управление М. Экомс 1997

55.Шабалин Е.М. Как избежать банкротства М.: Инфра-1996.

56.Шарп У., Александр Г., Бэйли Д. Инвестиции М. Инфра М-1997

57.Шеремет А.Д. Сайфулин  Р.С. Методика финансового анализа М.: Инфра-М, 1995.11.

58.Эрик С. Зигель и др. Составление бизнес плана. Пер с англ М: Джон Уайм Санс, 1995-224с.

 

Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілері

 

1.Поставление  Правительства  Республики Казахстан от 20 июля 2003 года  № 753 о Концепции развития финансового сектора Республики  Казахстан От28 июля 2003 года № 753

2.Закон Республики Казахстан «О Национальном Банка Республики Казахстан» от 30 марта 1995 года № 2155

3.Закон Республики Казахстан «Об акционерных обществах от13 мая  2003 года N 415.

4.Указ Президента  РК « О дальнейщих мерах по реализации Стратегии развития Казахстана до 2030 года» от 17 февраля 2000г.  № 344.

5.Программа Правительства РК на 2006 -2008гг. От 30.03.2006г.

6.Закон РК «О денежной системе РК» от13 декабрья 1993г.

7.Закон Республики Казахстан от29 июня 1998г.  « О платежах и перевадах денег».

8.Закон РК « О вексельном  обращении в РК» от 24 апреля 1995 г.

9.Закон РК от 28 февраля  1997г. « О государственной поддержке прямых инвестиции»

10.Закон РК «Об инвестициях» от 8.01.2003г.

11.Закон РК «Об инновационной деятельности» от 3.07.2003г.

12.Закон РК « Об инвестиционных фондах» от 7.07.2004г.

13.Закон РК « О рынке ценных бумаг» от 10.07.2003г.

14.Закон Рк « О валютном регулировании» от 24.12.1996г.

15.Закон РК « О Финансовым лизинге» о  5.07.2000г.

16.Закон РК « О банкротстве» от 21.01.1997г.

17.Закон РК « О частном предпринимательстве» от 31.01.2006г.

18.Закон РК « О государственной Поддрежке инновационной деятельности» от 23.03.2006г.

19.Закон РК « О конкуренции и органичении монополистической деятельности» от 7.07.2006г.

20.Закон РК « О концессах» от 7.07.2006г.

21.Закон РК « Отвариществах с ограниченной дополнительной ответственностью» от 22.04.1998г.

22.Постановление  правительства Республики Казахстан от 21 августа 2000г. № 1290 « О концепции долглсрочного финансиорвания жилищного строительства  и развития системы ипотечного кредитования»

23.Постановление правительства республики Каазахстан о 19 августа 2000г. № 1277 « О мерах по защите  и стимулированию сбережений»

24.Закон РК от 7 декабрья 2000г. « О жилищних сторительных сбережениях в Республике Казахстан»

25.Указ президента РК 17 мая 2002г.  № 872 «Вопросы организации единой системы государственного регулирования финансового рынка в РК».

 

Қазақстан Республикасының қаржы министрлігімен Ұлттық банкінің нормативтік актілері

 

26.Нормативные акты по финансам, налогам, бухгалтерскому учету, страхованию . Министерство Финансов Республики Казахстан. Официальное издание.- Алматы, «Каржы-Каражат».

27.Правила краткосрочного кредитования экономики РК.-Постановление Правления Нацбанка РК 11 февраля 1994г., № 4.

28.Правила применения чеков на территории РК Постановление Правления Нацбанка РК от 5.12.1998г., № 266,

29.Правила использования платежныхдокументов и осушествления безналичных платежей и переводов денег на территории РК –Постанавление Правления Нацбанка РК от 25.04.200г. № 179;

30.Правила осуществления безналичных платежей и переаодов денег на территории РК –Постанавление Правления Нацбанка РК от 13.10.2000г. № 395;

31.Правила проведения валютных операций в РК постанавления правления нацбанка РК от 20.04.2000г., № 115

32.Инструция «Об организации экспротно –импортго валютного контроля в РК»- Утверждено Постанавление Нацбанка РК от 15.09.2001г. № 343;

33.Методические  рекомендации к стандартам бухгалтерского учета№ 5,6,12.

 

Қазақстан Республикасының қаржы министрлігі мен ұлттық банкінің ресми басылымдары және басқада мерзімді басылымдар

 

34.Каржы-Каражат- Финансы Казахстана. Ежемесячный журнал Минфинансов РК.

35.Журнал «Финансы» МинФинансов Российской Федерации.

36.Вестник налоговой службы Респулики Казахстан.

37.Статистический ежегодник Казахстана. Статический сборник. Алматы-Агентсво по статистеке.

38.Статистический бюллетень Министерство Финансового Республики казахстан.

39.Вестник по наологам и инвестициям. Экономика и статистика изд. Агентва РК по статистике.

40.Налогоплательщик. Ежемесячный журнал.

41.Казахстан и его регионы. Ежеквартальный журнал. Агенство РК по Статистике.

42.Вестник КазЭУ им. Т. Рыскулова. Научно-теоритическое издание Казахского экономического Университета.

43.Финансы и кредит Ежемесячный казахстанкий журнал.

44.Финансы и кредит. Практикум. Ежемесячный журнал.

45.Финансы и кредит. Российский журнал Периодичность: 1 раз в 2  месяца.

46.Финансовый менеджемент. Российский ежеммесячный журнал.

47.Вестник Национального банка РК –официальное издание периодичностью 2 раза  в месяц; содержит оперативную информацию о текущем состоянии банковской системы и финансовых рынков, нормативные документы, регулирующие деятельность банков и других кредитных учреждений; решения Правления и диретората национального банка РК.

48.Статический бюллетень Национального банка РК –ежемесячное изадание на русском и английском языках, содержащее статическую информацию о денежно-кредитных отношениях и деятельности на финансовых рынках.

49.Экономическое обозрение –ежеквартальное по анализу эффективности проводимой денежно-кредитной и валютной политики, а также политики в области расчетов и платежей и пр.;

 

Интернет көздері

 

1.Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі ресми web сайты.

2.Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ресми web сайты.

3.Қазақстан Республикасының қаржылық институттары мен кәсіпорындарының ресми web сайттары.