Ашимова Жумабике Бихатовна

Учитель химии и биологии

КГК «Комплекс «Колледж искусств-ШОД» г.Петропавловск

Сабақтың мақсаты:

Біліктілік. Периодтық жүйедегі химиялық элементтердің табиғаттағы танымдылығы туралы ақпаратты тереңдету, жалпылау мен қайталау. (оқушылар бейорганикалық курсын өтіп, химиялық элементтер туралы мәлімет алғаннан кейін, осындай жалпылау сабағын өткізуге болады.)

Дамытушылық. «Химия» тұрғысынан ойлау қабілетін дамыту, химия терминдерін дұрыс пайдалану, проблемаларды қою және оны шешу, талдау, салыстыру, ақпаратты жалпылап жүйелеу. Химия біліктілігін  келесі жүйеде қалыптастыру мен дамыту:

1. оқу-танымдылық: өз беттерінше  танымдылық дағдысын қалыптастыру мен дамыту,басты мәселені табу, жалпылау, қорытынды жасау, өз бетінше тексеру мен бағалау;
2. коммуникативті: топпен жұмыс істеу, басқа адамдармен байланыста болу, қойылған сауалға жауап беру, жоспар бойынша жауаптарын құру, өз жұмысыңның нәтижесін қорытындылап, көрсете білу
3. ақпараттық: химиялық заттардың маңызды белгілерін айқындау, әртүрлі ақпарат көздерінен қажеттісін ала білу, жұмыс қорытындысын көрсете білу, алған білімдерін өмірде қолдана білу.

Тәрбиешілік. Оқуға деген қызығушылығын қалыптастыру, өз еңбегінің нәтижесінде жетістіктерге жетуге тырысу, жақсы психологиялық атмосфераны қалыптастыру, сабақтағы қабілеттерінің максималды дәрежеде ашылуы үшін оқушылар арасындағы сыйластықты тәрбиелеу.

Сабақ түрі: Зерттеу элементтерін енгізе отыра оқушылармен әңгімелесу және олардың өздігінен жұмыс істей білуі, тақтада, жеке және топтық жұмыс істеуі.

Көрнекілік: Д.И.Менделеевтің периодтық таблицасы, Компьютер, Интерактивті тақта

Сабақ ұраны: “ Қайталау – білім негізі ”.

САБАҚ БАРЫСЫ

1. Ұйымдастыру кезеңі. Сынып 3 микротопқа бөлінеді.

Сонымен, балалар, біз бейорганикалық курсын аяқтадық. Нақтырақ айтсақ химиялық элементтер металдар мен бейметалдар қатарын, олардың қасиеттерін, басқа да қосылыс құрамдары мен  кластарын өттік.

Тақтада тақырып: «Химиялық элементтердің табиғатта таралуы және олардың   адам ағзасындағы биологиялық рөлі »

Мұғалім сабақтың мақсатын айтады.

 

2. «Миға шабуыл» стратегиясы.

Сұрақ  №1.

А) Жер қыртысында және атмосферада кең тараған химиялық элементті атаңдар.(О_2,  H_2, N₂)

В) Бұл элемент қандай қосылыс құрамына кіреді?

С) Бұл элемент табиғатта қандай көлемде кездеседі?

Жауап: Жер қыртысы мен атмосферада кең тараған элемент  — оттек. Жер қыртысында – (салмағы б-ша), aтмосферада – 21 %   ( көлемі б-ша).

Жер қыртысындағы минералдардың барлығы оксидтер мен тұздар түрінде болады.

Мысалы: тұрмыстағы атауларын оқып, химия тұрғысынан ата.

3. Есеп № . Оттегінің мыспен (ІІ) әрекеттесу барысында түзілген 4 г мыс оксидіне жұмсалған оттегінің массасы мен зат мөлшерін есептеп шығар.

   

4. Сұрақ № 2

Өндірісте және зертханада оттегіні қалай алуға болады? Реакция теңдеуін жазыңдар. Бұл тәсілдердің бір-бірінен айырмашылығы неде?

Жауабы: а) Зертханада оттегіні күрделі заттан алады. Ол заттарға   KMnO₄ калий перманганаты мен    KClO₃ бертолет тұзы жатады.

KMnO₄ =^t K₂MnO₄ + MnO₂ + O₂ ;     

KClO₃ =^t_MnO KCl + O₂

б) Өндірісте O₂ ауаны айдау арқылы алады.

5. Табиғатта кең таралған химиялық элементтердің бірі болып сутек H₂ есептеледі.Сутек табиғатта кең тараған элемент. Оның жер қыртысында (литосфера мен гидросфера)” массасы бойынша 1% құраса, атом саны бойынша16% құрайды. Сутек табиғатта Жер бетінде кеңінен таралған заттар – суда, көміртек қосылыстарының , мұнай, табиғи газдардың, балшықтардың, сонымен қатар өсімдіктер мен жан-жануарлар ағзаларында(нәруыз, нуклеин қышқылдары, майлар мен  көмірсулар)   кездеседі.    Бос күйінде сутек өте сирек кездеседі, шамалап жанартау мен табиғи газдар құрамында болады.  Өте аз шамада сутек атмосферада 0,0001%  құрастырады.  Жер қыртысына жақын кеңістікте сутек протондар ағымы ретінде Жердің радиациялық белдеуін түзеді. Ал ғарышта өте кең таралған элемент. Плазма түрінде Күн мен жұлдыздар массасының жартысына жуығын, жұлдыздар аралық орта мен тұманды газдарды сутек құрайды. Сонымен қатар сутек басқа да планеталар атмосферасы мен каметаларда бос күйінде H₂, CH₄, NH₃,  Водород присутствует в атмосфере ряда планет и в кометах в виде свободного H₂, метана CH₄, аммиака NH₃, воды NH₃, радикдар түрінде CH, NH, OH, SiH, PH кездеседі.
6. Сондай – ақ, басқа да химиялық элементтерді мынадай құрамда жер қыртыстарында көруге болады.

 

92 химиялық элементтің 81  адам ағзасында кездеседі.  Адам ағзасын – күрделі химиялық зертхана деуге болады.. Біздің күнделікті өмірдегі жан дүниеміз, көңіл күйіміз, тіпті тәбетіміз де осы минералды заттарға тәуелді болуы мүмкін. Оларсыз дәрумендердің пайдасы жоқ, нәруыздардың, майлардың, көмірсулардың синтезі мен ыдырауы мүмкін болмайтындығын білгенде, таң қаласың.

Оқушылар үстелінде – кестелер “Химиялық элементтердің биологиялық рөлі”

Оқушылармен бірге кесте талдауын жүргіземін. Бірінші 3 периодтың химиялық элементтері өмір негізін құрайды (H, C, N, О, Р, S), тірі заттар салмағының 98% құрайды, ал қалғандары 2% құрайды деп айтуға болады

• Кесте Химиялық элементтердің адам ағзасына түсетін сөткелік нормасы

Химиялық элемент	Сөткелік түсетін нормасы, мг
	үлкендер	балалар
K	2000-5500	530
Na	110-3300	260
Ca	800-1200	420
Mg	300-400	60
Zn	15	5
Fe	10-15	7,0
Mn	2,0-5,0	1,3
Cu	1,5-3,0	1,0
Mo	0,075-0,250	0,06
Cr	0,05-0,2	0,04
Co	0,2 жуық (витамин В12)	0,001
Cl	3200	470
PO43-	800-1200	210
SO42-	10	–
I	0,15	0,07
Se	0,05-0,07	–
F	1,5-4,0	0,6

• Бұл тіршілікке қажетті элементтер.
• Кесте Адам ағзасында бұл элементтер жетіспеген жағдайда шалдығатын аурулардың түрлері   

Элементтің жетіспеуі	Айқын белгісі  (симптомы)
Ca	Сүйек қаңқасы өсуінің баяулауы
Mg	Бұлшық ет тартылуы (судороги)
Fe	Анемия,   иммундік  жүйнің бұзылуы
Zn	Терінің зақымдануы өсудің бәсеңдеуі,  жыныс дамуының баяулауы
Cu	Артерия қысымының нашарлауы, бауыр жұмысының бұзылуы, екіншілік анемия
Mn	ұрпақ өрбітпеу, сйек қаңқасы өсуінің нашарлауы
Mo	Жасуша өсуінің бәсеңдеуі,    кариеске бейімділік
Co	Қатерлі қан аздылық
Ni	Депрессия мен тері қабынуының жиіленуі
Cr	Диабет белгілері
Si	Сүйек қаңқасының бұзылуы
F	Тіс кариесі
I	Қалқанша безі жұмысының бұзылуы, метаболизмнің баяулауы
Se	Бұлшық еттің әлсіздігі  (нақтырақ жүрек)

Тағамдық макроэлементтер көзі  

Кальций

1000 мг-2500 мг

Сүт және сүт өнімдері

Калий

2000 мг-5000 мг

Құрғақ жемістер,бұршақ, картоп, ашытқы

Натрий

550 мг-2300 мг

Астұзы

Магний

300-350 мг

Ірі ұнтақты ұн өнімдері, жаңғақтар, бұршақ өнімдері, жасыл көкөністер

Фосфор

700 мг-4000 мг

Сүт, сүт өнімдері, ет, балық

Железо

10 мг

15 мг

45 мг

Бұршақ өнімдері, ет,саңырауқұлақтар, ірі ұнтақ ұн өнімдері

7. Оқушыларға шағын мәтіні бар қағаз беті таратылады. Тапсырма: мәтінді мұқият оқып, тіршілікке қажетті және ағзаға қауіп әкелетін химиялық элементтерді атап, олардың атқаратын рөлін көрсету қажет.  

– Кейбір химиялық элементтерді аналог түрлерімен ауыстырған жағдайда, ағзаға теріс әсер етуі мүмкін.   Адам ағзасындағы натрий мен  калийді   литийге алмастырса, онда нерв жүйесінің бұзылуына әкеліп соғады.   Нәтижесінде шизофрения ауруына шалдығады.  Таллий калийге биологиялық   бәсекелестікке түсе алады, орталық және шет нерв жүйелерінің қабынуына әкеледі, ішек құрылысы мен бүйрек жұмысын нашарлатады. Селен белок құрамында күкіртті алмастыра алады.  Бірғана осы элемент өсімдік құрамында көп болып, оны азық ретінде жеген жануар немесе адам  оқыс өлімге тушар болуы мүмкін.   Кальций топырақта тапшы болғанда стронций элементіне ауыстырылса, сол жерде өскен өнімді пайдаланған жағдайда, сүйек қаңқасы құрылымының  бұзылуына әкеліп соғады. Әсіресе кальцийді стронций – 90 ауыстыру өте қауіпті. Бұл элемент көбіне ядролық қопарылыс жасалған жерлерде немесе АЭС апаты болған жерде  көп болады . Бұл радионуклид сүйек майларын бұзады.   Кадмий   цинкке бәсекелес. Бұл элемент ас қорыту жүйесі жұмысына қатысатын ферменттер белсенділігін төмендетеді, бауырдағы гликогеннің түзілу процесін бұзады, сүйек қаңқасының деформациялануына әкеліп соғады, сүйектің өсуін жояды, сонымен қатар, бел мен аяқ бұлшық еттерінің ауыр сырқатына және сүйектердің морттылығына әкеледі.  Басқа да оның салдары  – өкпе мен тура ішек  (рак ) қабынады, асқазан асты бездері функциясы бұзылады. Қанда темір, кальций, фосфор төмендесе, бүйрек жұмысы бұзылады.   Галогендерді ағзада жеңіл алмастыруға болады. Қоршаған ортада фтордың  мөлшерден көп болған жағдайда ( фторланған су, алюминий өнімін шығару кезінде топырақтың фтор қосылыстарымен ластануы және т.б. себептерден), адам ағзасына иодтың түсуіне кедергі болады.   Оның салдары қалқанша безінің, жалпы эндокриндік жүйесінің қабынуы болады.

Кейбір химиялық элементтер, ауыр металдар, тірі ағза үшін қауіпті болып келеді.

  Д.И.Менделеевтің периодтық жүйесіне сәйкес мына элементтер:

• Кесте

Период	Топ
	VIII	I	II	III	IV	V	VI
2	–	–	Be	–	–	–	–
4	Ni	–	–	–	–	As	Se
5	Pd	Ag	Cd	–	–	Sb	Te
6	Pt	Au	Ba Hg

 

 

Ертерек дайындалған оқушылар хабарламасын тыңдалық “Химиялық элементтердің биологиялық рөлі ”

Au – мысалы, ертеде Парацельс медицина тәжірибесінде химиялық элементтерді медицина саласында пайдалануды көздеді. Алтынмен туберкулез, жегі, алапес ауруларын емдеді.Алтын бұйымына деген ағзаның сезімталдығы көп болған жағдайда, адамдарды бүйрек, бауырдың қабынуы, қан құрамы өзгеретіндігі байқалған. Тіпті көңіл күйге, тістің, шаштың  өсуіне әсер ететіндігі байқалған. Т.б.

Cu – адам ағзасында әсіресе ми мен бауырда көп кездесетіндігі айқындалған. Қатты ауырғанда мыстың концентрациясы қанда және жұлын сұйықтығында көтерілген. Сирия мен Египетте  жас нәрестенің қолына рахит және эпилепсия ауруларынан сақтану үшін мыс білезігін кигізіп қояды.

Al – бұл элементтен жасалған ыдысты кедейлер ыдысы деп атайды. Себебі бұл металл қарттық атеросклероздың дамуына бейімдейді. Алюминий ыдысында дайындалған астан, ағзаға алюминий иондары өтіп жиналады.

Fe – бұл элемент алмада болады.

 Оның биолгиялық рөлі қандай?

• Какова его биологическая роль? В организме содержится 3 г железа, из них 2 г – в крови. Железо входит в состав гемоглобина. Недостаточное содержание железа приводит к головной боли, быстрой утомляемости.

Закрепление

І. Составьте кластер «Химические элементы» (Что мы знаем о химических элементах?)

Занимательный тест «Улыбка».

Рисунок, мордашки забавного человечка. Вместо рта у него 15 точек, расположенных в 3 ряда.

(5 вопросов в тесте и 3 варианта ответа)

ІІ. Задание

1) Из предложенного перечня выберите оксид:

а) Na₂ О; б) Na(OH); в) H₃PO₄

2) Вещества, состоящие из атомов Н и кислотных остатков называются:

• а) основание; б) кислота; в) соль.

3) В растворах щелочей фенолфталеин имеет цвет:

• а) бесцветный; б) синий; в) малиновый.

4) Из предложенного перечня выберите щелочь:

• а) гидроксид железа (II); б) гидроксид натрия; в) гидроксид цинка (II).

5) Вещества, состоящие из атомов металлов и кислотных остатков называются:

• а) соли; б) кислоты; в) основания.

ІІІ. Задание

1) Из предложенного перечня выберите оксид:

• а) СО₂ ; б) Са(ОH)₂; в) K₂SО₄.

2) Из предложенного перечня выберите щелочь:

• а) гидроксид железа(III); б) гидроксид бария; в) гидроксид меди (II).

3) В растворах щелочей лакмус имеет цвет:

• а) бесцветный; б) красный; в) синий.

4) Вещества, состоящие из атомов Н и кислотных остатков называются:

• а) основания; б) кислоты; в) соли.

5) Вещества, состоящие из атомов металлов и кислотных остатков называются:

• а) соли; б) кислоты; в) основания.

 

 

1. Рефлексия. У каждого из вас на столе лежит оценочный лист. Быстро подпишите их.

 

Закончите предложения:

 

Сегодня на уроке я повторил __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Сегодня на уроке я узнал __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Сегодня на уроке я научился

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

 

1. Домашнее задание. Повторить 42-43 параграфы

 

 

 

 

Определить, о каком простом веществе идет речь:

а) Иду на мелкую монету,
В колокола люблю звенеть,
Мне ставят памятник за это,
И знают имя моё – …………(медь)

б) Предупреждаю я заранее,
Что не пригоден для дыхания!
А все как будто бы не слышат,
И постоянно мною дышат.
Я главный в воздухе, так вот
Легко назвать меня?………………(азот)

в) Я- светоносный элемент
Я спичку вам зажгу в момент,
Сгореть смогу и под водой,
Оксид в ней станет кислотой. (фосфор)

г) Корабли меня обходят,
Знает лоцман наизусть
Если Л на Д заменят
То металлом окажусь. (мель-медь)

д) У меня дурная слава
Я известная отрава .
Даже имя говорит,
Что я страшно ядовит! (бром)