Айымбекова Гүлнар Мажитқанқызы
Т. Рысқұлов ауданы Балалар мен жасөспірімдер орталығының домбыра сыныбының оқытушысы

Бұл домбыра тоғыз перне тағылған,

Естіген жан үнін аңсап сағынған.

Тарта білсең,дұрыс қойып тиегін,

Кеңітеді көңілдің көк жиегін.

Тақырыптың өзектілігі:

Елімізде Қазақстан Республикасында,мемлекет тәуелсіздігін нық ұстап  тұру мақсатымен  жүргізіліп жатқан  рухани шараларға қатысты ұлттық өнер мен мәдениеттің өркендеуіне қолайлы жағдайлар туып,кеңінен жол ашылып отыр.Н.Назарбаевтың  «Мәдени  Мұраны» қайта жаңғыртуға негізделген жолдауына сәйкес бүгінгі таңда көптеген игі шаралар өткізіліп жатыр.Мұның өзі жастардың рухани жан дүниесін, халқының төл тума өнерін  жетілдіруге ұмтылдырады. Қазақ хадқы өзінің өмірлік қажеттіліктерін  қанағаттандыруға бағытталған іс-әрекетін айқындайтын өнер салаларының көптеген түрлерін қалыптастырады. Өнерлі халықтың мәдени құрылымы биік, тамыры терең.

Этномәдениет халқымыздың бірегейлігінің негізін құрайтын ұғым. Өнер қоғамдық сананың ерекше формасы ретінде адамның рухани жан дүниесін қалыптастыратын, дамытатын құндылықтардың бірі.Құндылық немесе аксиология этномәдениетіміздің, оның негізгі құрамдары:өнер,білім,салт-дәстүр,әдебиет, этнопедагогика, этнопсихология сияқты салалардың  маңыздылығын білдіретін ұғым. Осы тұрғыдан алғанда күй өнері дүниетанымдық көзқарастардың ойлауымен ғана шектеліп қоймағандығын,олардың ғарышты түйсікпен сезіне ойлауға ұмтылысының көренісі.Қазақ күйшілері  домбыраның қоңыр үн мен сезім үйлесімдігін әлемдік үйлесімділікпен сәйкестендіре отырып, адамның әлемдегі экзистенциалистік (өмір сүру, тіршілік) ерекшелігін таныта көрсетті. Ата-бабаларымыздың дүниетанымдық ой толғаныстары тек тіл, сөз арқылы ғана емес, сонымен қатар ертеден қалыптасқан мәдени түсінігі бойынша дүние сырын домбыраның қоңыр үнімен де бере алған қасиетін танимыз.Құрманғазы домбыраның қоңыр үнімен әлемдік үйлесімділікті ұғына отырып, өзінің болмыстық мәнімен байланыста болу мүмкіндігін туғызған. Дүниенің тылсым күштерінің сырын ұғынып,танудағы  ой толғаныстар адамның көңіл-күйі арқылы анықталған.Қазақ күйлерінің тарихы мен аңыздары айтқандай онда аңсаулар мен армандар, толғаулар мен толғаныстар жиынтығын домбыра мен қобыздың сарындарынан табиғатқа еліктеген үндік саздың үздіксіздікке бой алдырған, мәңгілікке ұмтылысын пайымдаймыз. Домбыраның қоңыр үні күй сазының ішкі сезімдік қуаты домбыраның тілі десе артық емес.Бірақ, қазіргі кездегі тілімізбен қоңыр үнді күйдегі түсініктерді, менталитетіміздің (діліміздің) өзгеруіне байланысты ұғына алмай жүрміз. Сондықтан да дүниетанудың сыры мен құбылысын  ұғынудың негізгі құралы ретінде домбыраның қоңыр үнін қалыптастыру қажеттігін айта отырып, халықтың  ұлттық ерекшелігін сақтау проблемасы ретінде  өзіміздің ғылыми зерттеуімізде домбыра тілін этномәдени құндылық ретінде анықтап, оның көңіл-күйдегі көрінісін анықтауды бүгінгі күндегі этномәдени құрылымындағы өте өзекті және өмір талабынан туындап отырған мәселе деп қарастырамыз.

Адамның әр-түрлі сезімінің: қуаныш, қайғы қасірет, ренжу, жек көру, жақсы көру, сағыныш, махаббат т.с.с. ерекшеліктердің көрінісін ғылыми жобада «көңіл-күй» ұғымы арқылы анықтаймыз.

Адам өз өмірінде әр түрлі көңіл күйде болады. Халқымыздың өмірі,ондағы тұлғаларымыздың көңіл-күйі бізді қатты ойландырады. Әсіресе,Тәттімбет, Құрманғазы сияқты атақты күйшілеріміздің өз жерлерінде , әсіресе күй өнерінде қандай психологиялық көңілде, жағдайда болды екен?

«Көңіл-күй»  категориясын  психикалық ұғым ретінде анықтау және оның мәдени-рухани маңызын ашу бүгінгі күндегі өзекті этнопсихологиялық проблема.

«Күй» сөзінің түркілік түпкі мағынасы «көк» сөзімен тектес. Демек, «күй» сөзі Тәңірлік  құбылысты білдірген.Бастауын Тәңірден алған, қазақ рухына азық болған күй өнері қазақ халқының өзіне тән дара мінезінің қалыптасқан уақытта пайда болған. Бұл қазақ рухының басқа түркі тілдес елдерден ерекшеленген кезеңі Зақаз хандығының құрылу кезеңімен сәйкес келеді. Бұл кездейсоқтық емес…

Көшпелі өмір салты туралы қалыптасқан жаңсақ ой-тұжырымдар да қазақ қоғамына жойқын өзгерістер алып келді. Қазақ халқын  өркениеттілер санатына  қосамыз деген желеулер 1928 жылы мыңдаған жылдық тарихы бар қазақ қоғамындағы шаруашылық-мәдени типтің ішкі құрылымын күйретіп кетті. Мұның нәтижесі миллиондаған адамның өмірін қиған әлеуметтік сүргінге ұрындырып қана қойған жоқ, сонымен бірге мейлінше шыңдаған ғажайыпмәдениеттің де сабақтастығын үзіп, ұлттың табиғи даму үрдісінің жаңылуына себепші болды.Қазақ мәдениетін , оның ішінде қазақ өнерін, тілімізді, дінімізді, ал ең бастысы рухты барынша жойылуына әкеп соқты. Өнерімізден,тілімізден, дінімізден айырылған жоқпыз, бірақ олар өзгеріске ұшырап, оларды қабылдау да өзгерді, яғни «ұлттық рух» деген ұғым ұмтыла жаздады, ол жойылған жоқ, ол «реанимацияда жатыр», оны емдеу біздің міндетіміз!Қазақ рухты оятуды өнерден бастау қажет. Өнер дегеніміз ауқымды ұғым, ал «ұлттық қасиет пен ұлттық ділді бойына ең мол сіңірген рухани құбылыс деп музыканы айтамыз». «Нағыз қазақ -қазақ  емес, нағыз қазақ-домбыра» дейді дана халық. Ал күмбірлеген домбыраның үні-қазақ рухы.Бұл  сөз негізсіз емес, «күй» сөзінің өзі «көк» сөзінен шыққан, ал «көк» деп Түркі тілдес халықтарда  оның ішінде қазақтарда Тәңірдіңсинонимі ретінде  қолданылған дедік,яғни күй Тәңірмен  байланысты білдірген, ал рухтың өзі Тәңірлен берілген емес пе?!

Күй өнері қазақ қоғамында тек қана эстетикалық қажеттілікті қанағаттандыру функциясын атқарған жоқ. Алдымен күй-өткен өмірдің шежіресі, «күй түсінгенге-жыр, түсінбегенге –дыр» дейді. Күйді түсіндірудің сөзі этникалық тілден хабары болғандығын білдіреді.Яғни ұлттық негізінің болуы.Күй қазақ қоғамында  емшілік қасиетке ие болып,бақсы-балгерлер арқылы дамып,халыққа күй өнер түрінде келді. Деректерде күй  XIY ғасырда  музыкалық жанр болып қалыптасты дейді, содан бір ғасыр өткен соң, қазақ хандығы құрылғанда, ғасырлар бойы ұлттық ерекшеліктер жинақталып, «құмыра толғаннан кейін» ұлттық рух пайда болды, қазақи мінез даралана бастады, ол ұлттық күй арқылы шығады.

1.1.         Домбыра этномәдени, рухани құндылық

Домбыра бар жерде қазақ халқының  тілі ,өнері, тарихы бірге жүреді. Домбыра аспабының  психологиясын ашуда аңыз-әңгімелердің желісіне сүйенуге болады. «Ертеде бір хан қызының кедей жігітпен көңіл жарастырғанын сезіп қалады да жігітті дереу дарға астырады.Екі қабат болып қалған қыз мезгілі жетіп босанады.Оны аңдыған мыстан кемпір егіз баланы көз көрмес,құлақ естімес,алыс жерге апарып, жап-жасыл үлкен бәйтерек басына ұлды батысқа, қызды шығысқа қаратып іліп кетеді.Сәбилердің көз жасы тамған бәйтерек солады, жүрегі тоқтаған нәрестелермен бірге ағаш та қуарады. Қаңқу әңгіме халық арасында жата ма, оны естіген қыз егізін іздеп, жолға шығады.Жолдан шаршаған қыз бала ағаш түбіне келіп, демалады. Құлағына күмбірлеген сарын естіледі. Қайдан шығатын әуен екенін білгісі келіп ағаш үстіне шығып тыңдаса, жанағы бәйтерек сынып кетеді. Ағаш түбінен басына дейін іші қуыс екенін көреді. Екі басында бұтақтан –бұтаққа керіліп жатқан ішектерді көреді.Екі ішек самал желмен тербеліп , одан әуен шығады екен. «Егіз құлынымнан қалған жұрнақ осы болар» деп сол ағаштан аспап жасап алады.Батысқа қараған ішегі бостау , шығысқа қараған ішегі қаттылау керілген екен. «Астыңғы ішек-жіңішке дауысты қызым  Зарлық, ал үстіңгі ішек-бос қоңыр дауысты ұлым Мұңлық болсын» деп екі ішекке ат қойып, домбырасын тартып, күй шығарып кеткен екен» дейді аңыз-әңгіме туралы еңбегінде Ө.Жәнібеков. Мұндай  аңыздарда айтылатын бәйтерек ағаш домбыра болмысымен үндес.Домбыра ағаштан жасалынып, одан әуен туады. Адамның қос ішекті соғуы арқылы  пайда болатын әуен жел, дауыл әсерінен туатын сылдырлаған дыбыс үндерін еске түсіреді. Демек екі бағыт негізінде әрекет байқалады.Оның бірінде жел  Бәйтеркке әсер етіп, қозғалудан ызың естілсе, екінші бағытта адамның домбыра шектерін тербету арқылы әуендер шығады. Бәйтерек ағаш аңыздарда дүниенің кеңдігін көрсетудің символы болса, домбыра  аспабынан туған үн өмір мәнін ұғынуға шақырады. Бәйтерек домбыра болып үн қатады.Ол табиғат пен  өмірдің жалғасқан айналмалы шексіздігін меңзейді.

Үш әлемнің байланысы адамға музыка үнімен жетеді. Сол музыка арқылы берілген жұмбақ әуенді тыңдап, оның түйінін шеше білген адамға нұр құйылады. Музыканы түсінген адамдарды әуен әсемдендіріп тазалайды. Ал музыканы түсініп білмегендер үшін бұл беймәлім құбылыс. Демек адамдар музыканы түсінуші мен түсінбеушілер болып екіге бөлінеді. Қазіргі музыканы түсінбеушілердің үлес саны түсінбеушілерден артық. Оның басты себебі-ұлтық тәрбие мен білімнің салмағы рухани  сипаттан материалдық прагматизмге ауып кетуінен туындап отыр.Бірінші-өнер, екінші-тіл, үшінші-тарих , осы үшеуін ұрпақ бойына дарыту әлі де үлкен күшпен келуде.Зийа ад-дин Нахшабиды тыңданыз: «Патша баласының ақыл есін тексеру үшін ғұламалар оған музыка әуенін тыңдатып, сынақтан өткізеді: «Бала бесігінің жанына тағы да бірнеше бесік қойылады. Бәрінде де бала  бар еді.Содан соң өнерпаздарға түрліше күйлер тартқызады. Аспаптар да сан түрлі. Оның ішінде тамбур, дутар, кеманша, барбитон, ребабжәне қытай аспаптары да болды. Даңғыраның күндей шалқыған үнінен соң , кеманшаның түндей қайғылы үні естіледі». Сол үнге патша баласы ең бірінші болып еліктеп, оның текті тұқымынан екенін айқындайды» Зийа ад-дин Нахшаби. Міне, көріп отырғанымыздай, музыка арқылы баланың есі мен тектілігін анықтайды. Бұл адам болмысында музыканың үлес салмағы өте жоғары екенін танытады.

2.2. Құрманғазының Балбырауын күйі мен Тәттімбеттің Саржайлау күйінің мәдени-психологиялық мағынасын салыстыру.

Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде, ғылым мен қоғамдағы өзгерістер зерттеушілердің алдына халқымыздың мәдени мол мұрасына жаңаша көзқараспен қарау міндетін қойды. Уақыт талабы қазақ психологиясының  алдындағы басты міндет халық даналығындағы ұғымдардың ішкі байланысын ашу, категориялардың  мәнін анықтау бағытында жұмыстардың пайда болуына жағдай жасады. Қазақ психологиясында адамның ішкі әлеміндегі құбылыстардың мәні ашылып, зерттеліне бастады. Осы баста талапқа  сай қазақтың даналық  ойларына жаңа тұрғыдан қарап,көңіл ұғымын ашатын ұғымдар мен категорияларға анықтама беруге тырыстық.

Көңіл проблемасы осы кезге шейін жан-жақты зерттелінбегендіктен, бұл тақырыптың ұғымдық  аппараты жеткілікті жасалынбаған. Сондықтан осы зерттеу жұмысында көңілді, көңіл-күйін аша алатын ұғымдарға әдейі тоқталдық. Бұл ұғымдар жүйесі- осы тақырыпқа байланысты көп ізденістердің жемісі деп қарауға болады.

Көңілді герменевтикалық тұрғыдан талдау және сипатын ашатын  ұғымдарға түсінік беру арқылы, олардың ғылыми ұғымдарға , гносеологиялық категорияларға  қарағанда өзгешелігін және оның жан мен тәннің , адам мен қоғамның арасындағы  қатынастың сипатын ашатын  рөлін көрсетуге жағдай жасады. Көңіл-қазақ психологиясының сипатын ашып,өң беретін, адамның ішкі  дүниесіндегі жағдайды бейнелейтін  негізгі категория болып табылады.  Көңілдің қолданылатын ауқымының  кеңдігі сонша , ол-адамның сан алуан күйінің көрінісі  ретінде оның өмірінің бар саласын қамтиды. Одан көптеген ұғымдар үнемі бастау алады.Ғафиролла Есім – адам болмысының халі және ол үнемі өзгерістегі адам болмысы деп түсіндіріп, «Көңіл-психологиялық таза ұғым», -деген пікір айтады.

Белгілі ғалымдар Р.Ғ.Сыздықова мен К.Ш.Хұсайынның редакциясымен қарастырылған сөздікте  көңіл және оның әртүрлі жағдайын білдіретін ұғымдар  орыс тіліне 90-нан астам түрлі мағына бере аударылған. Ғ.Есім көңілдің мәні адамдық қасиеттер арқылы ашылатындығын және олардың көңіл-күйлерін анықтайтындығын , сондықтан көңілге баяндауышта, эпитетте болатын көмекші сөздер қажеттігін айта келе «Грамматикалық формада көңіл предикат ретінде үнемі анықтауышты қажет етеді. Анықтауыш арқылы нақтыланған көңіл, адамның сан алуан халін бейнелеп  бере алатын сан алуан фономерге айналмақ», дейді.Қазақ түсінігінде көңіл құбылысының жалпы мазмұнын ашатын «көңіл-күй», «хал», «көңіл санасы», «көңіл кеңістігі», «көңіл кеңдігі», көңіл тарлығы», «көңіл толқындары», «көңіл иірімі», «көңіл әрекеті», «көңіл талғамы», «көңіл тебіренісі», «көңіл көзі», «көңілі ауу», «көңілдің қалуы», «көңіл кілті», «көңіл айту», «көңіл тазалығы», «көңілді билеу», «көңіл құсы», «көңіл жұмбағы», « көңілді қалдырмау», «көңіл арнасы», «көңіл көншуі», «көңілден шығу», «көңілге алу» сияқты т.б. көптеген ұғымдар бар.Ал көңіл-күйге келетін болсақ, көңілдің жағдайына байланыстыадамның сезіміне әсер етуі және оның ішкі, сыртқы дүниеге көріну формасы болып табыладыКөңіл-күй өзгеріп отырады. Кейде қас- қағым сәтте бір көңіл-күйден екіншісіне ауысады. Р.Ғ.Сыздықова мен К.Ш.Хұсайынның редакциясымен құрастырылған   сөздікте көңіл-күйді орыс тілінде  аудармасы настроение деп беріледі. Қалың көпшілік те осылай қолданады.

Йә, күй қосыла алмай  шерменде боп өткен  қос жүректің өкініш пен өксікке толы үздіккен үні,қайғы-қасіретке душар болса, зары мен мұңының, азаттық пен еркіндік (тәуелсіздік пен егемендік емес)  үшін қан кешіп, жан беріп,жан алысқан арпалысқа толы сәттерінің ең шебер, ең бір сырлы шежіресі болыпкелген еді.Қазір небір ұлы ой –сана мен ұшан теңіз ұлағатқа толы,өне бойы мұңнан тұратын, шабыттанса шартарапқа  шадыман шаттықтың шуағы мен шұғыласын шашып, әр алуан күйге түсіретін осынау ұлы өнердің өз еліндегі  жағдайына қарап отырғанда ұрпағына өкпелі данагөй қария көз алдыңызға келеді. Өйткені күй атаңыз бүгінде өзінің ең жақын сырласы, жанын ұғар ең жақын мұңдасы.

Егер, жерге деген сүйіспеншілік Тәттімбет күйлерінің өзегі. Осы қасиетінің негізінде туған күйлер  Тәттімбет шығармашылығының даралық сипатын танытады. Тәттімбет өзінің күйшілік өнерінде күй тілімен өмір құбылыстарын  бейнелеуден гөрі, сол өмір туралы ой толғап, толғана түскен жанның бейнесін анық танытады. Өмір туралы ой-толғау Тәттімбет күйлерінің басты идеясы. Яғни Тәттімбет-экзенциалист  күйші. Осыған орай  Тәттімбетті күйші-философ деп атау әбден орынды. Туған жерге деген сүйіспеншілігімен ,  өмірдің өткені мен кетккенінің мән-мағынасын ұқтырып, бүгінгісі мен болашағы туралы толғап сыр шертеді.

Қазтуған жырау айтқандай ,Тәттімбеттің күйі туған жерге, балалығын өткерген еліне сағынышы туралы сыр шертеді. Қалың қазақ жұртына бұл сыр «Саржайлау» атты күйімен белгілі. Күйдегі толғау түйіндер халықтың береке-байлық, дәулетін көксеген мұрат-мүддесін айғақтап тұрғаны анық.

Саржайлаудың күнгейінде, дулығалы батырға ұқсас заңғарлардың құшағынан қысылып, сылдырап ағатын бұлақ болушы еді.

Өткен-кеткеннің бәрі бірде сүйінішімен, бірде күйінішімен ойға түскенде, Қарашоқы-Қособаның басында тұрған Тәттімбеттің осы сәтте бар есі-дерті Саржайлауға қарай ауа береді.Соңғы он жылдың беделінде төренің жуан тайпасы Саржайлауға құнығып алғанын Тәттімбет өз көзімен көріп, өз басынан кешірді. Оған тиген соққының ең ауыры осы еді.

Ақ патшаның әскеріне бекет керек, мұқтаждарға қоныс керек  деген желеумен дәуірлеп, ақ дегені-алғыс, қара дегені-қарғыс боп дәуірінде тұрған дуанбасы жылдан-жылға айласын, күшін асырып, мығымданып келді де, ақыры Саржайлауды тартып алды. Қалың ел ығысып, ысырылып шөлейтке шығып  кетті».

Көкейінен кетпеген ата-баба қонысы, ырысты-берекелі Саржайлау осылай күйші Тәттімбеттің қайғысына айналды. Жатса-тұрса есінен кетпеген Саржайлау Асан Қайғының іздеген жерұйығындай  ынтықтыра түсті. Орыстың мұжығының тұрағына айналған  Саржайлау, Тәттімбеттің дауасыз арманы –жауға ырыс болған Саржайлау Тәттімбеттің қайғысына айналды. Кір жуып, кіндік кескен туған жердің қасиетін, қадірін Тәттімбет ұқты.Саржайлау жанын сыздықтатқан мұңына айналды.

«Қалың ойға шомғанда Тәттімбеттің бусанып, терлейтін әдеті бар-ды. Ол қалтасынан көнетоз орамалын алып , бетін сүртті. Кестелі орамал келмеске кеткен махаббат жылдарын еске салды. Махаббат жылдары Саржайлауды жақындата түскендей болды.

Тәттімбет алақанының астынан қарап, жосалы жаққа көз тастады.Ақырыптың ақырмаш шуағы ойпаңда сағымдалып алдамшы көлге айналып, көз ұшын бұлдыратып жіберді.Сары аурудың сандырағындай соңғы сағым толқынданып, күйшіге шәйі орамал былғады. Тәттімбет: «Қазақтың жәннаты жайлау екен ғой. Бұрын неғып байқамадым?!» деп таңырқады.

Тәттімбеттің арманынан,қайғы –мұңына айналған «Саржайлау» осылай күйші көкірегінде күмбірлеген күй болып төгілді. Тәттімбет көзіне Саржайлау елестеді. Көгорай шалғын, сылқылдап аққан бұлақ, сыбырлаған құрақ, қоңыр самал жел, қозы-лағы ойнаған бел.Күйші көңілінде құпиясы мол туған жердің  суреттері бірінен соң бірі толастамай өтіп жатты. Дүниенің қызығы мен қуанышы Саржайлау болып елестеп Тәттімбет: «Дариға-ай» деп тұншыға күрсініп салғанын да байқамады. «Саржайлау сағыныш, Саржайлау қуаныш, Саржайлау арман, Саржайлау жастық шақ, Саржайлау махаббат, Саржайлау мұң».

Көптеген белгілі домбырашылар Тәттімбеттің «Саржайлауын» көңілді, салтанатқа толы күй деп түсінеді. Дұрыс емес. Саржайлаудың тарихын білмеген соң солай айтады . Тіптен  күйдегі саз ырғағының  өзінен-ақ дірілдей, теңселіп шыққан күй күмбірі жүректі сыздатып, көңілді толқытып жатқанын сезбейді ме екен. Бұл күй сағыныштың , мұңның, арманы алыстап кеткен күйшінің жан-күйінің көрінісі деп ұққан дұрыс. Шындығы да солай емес пе.

Жанның тағы да бір екекше көрінісі мұң.

Мұң –ауыр ой дертіне байланысты айтылады.Қайғы мұң екеуі екі түрлі.Қайғысы мұңға айналатындар да бар. Қайғысы тез тарқап бірқалыпты тіршілік ететіндер жетерлік.Ал мұң адамның дүниелік танымына ықпал етуімен, ойдың тереңіне сүңгітіп жанның сан қырлы сырының ашылуына мүмкіндіктер туғызады.Ойсыз адам ешқашан мұңға батпайды. Мұңға бату ойлылықтын көрінісі. Қазақ күйшілерінің күйлеріндегі саз өрнегінен ойлылықтың  қасиеті анық аңғарылады.Күймен берілген қайғы мұң қазақ күйшілерінің ерекшелігін танытады, күйші күймен толғанысқа түсіп, тыңдаушысына да ой салып, қуаныштың не екенін, қайғының не екенін ұқтырып сездіргендей күй кештіреді. Мұндай күйлер адамдарды толғанысқа түсіріп, өмірдің мәні туралы ой толғанттырады.

«Мұң дегеніміз субьектінің көзқарасына, дүниетанымына қатысты қолданылатын моральдік-психологиялық ұғым» дейді белгілі философ Ғарифолла Есім.

Құрманғазының әйгілі «Сарыарқа» күйі мен Тәттімбеттің  әйгілі «Көкейкесті» күйі де  екі ұлы күйшінің  бір-біріне арнаған күйлері еді деген де аңыз бар.

Домбыра үніндегі дәстүрлі музыканың тілдің байлығы соншалық, қазақ халқының тарихи болмысын бұл аспап күймен баяндағандай. Бұл әсіресе сөз емес , қазақ халқының ғасырлар бойы қатталған мың сан күйлерін тарихи тұтастықта танитын және оның синкретті тілін түсінетін тыңдаушы үшін күмән тудырмайтын ақиқат.Осы орайда, бір ғана домбыраны алуан түрлі құлақ күйге келтіру арқылы күй  тартудың  орныққан дәстүрінің бар екенін жалпы қазақтың музыкалық  мәдениетіне жарқын айғақ бола алады.Қазақтың дәстүрлі күйшілік  домбырашылығында күй тарту үшін домбыраны оң бұрау ,теріс бұрау,шалыс бұрау ,қалыс бұрау, қосақ бұрау деп аталатын бұрауларға келтіріп тартқан. Осылардың ішінде ең кең тарағаны- оң бұрау мен теріс бұрау күйлері. Бұл бұраулардың мүмкіндігі мейлінше мол,күй өнерінің дәстүрін жан-жақты дамытуға айырықша ықпал еткен. Ал, шалыс бұрау ,қалыс бұрау және қосақ бұрау түрлерін, әдетте домбырашылар күй айтысына түсіп, түре тартыспен өрелескенде бірін-бірі жеңу үшін қолданатын болған. Тосын дыбысқа түскен құлақ күй, құйғылжыған құйрытқы қағыстар, шынында –да, анау-мынау домбырашыны тосылтырып отырған.Шалыс ,қалыс және қосақ бұрау күйлері негізінен ойнақы болып, өмір құбылыстарына тікелей еліктеуді әуезе көреді. Мұндай натуралистік сипаттғы күйлерді, әсіресе жастар қызық көріп,бірінен-бірі үйреніп тартуға ынтық болады. Мұның өзі домбыраны қапысыз үйреніп, кейін көшпелі күйлерді келістіріп тартуға себепші болатын игі дәстүр. Шалыс,қалыс және қосақ бұрау дәстүрі негізінен Арқа өңірінен көрінеді. Тәттімбет,Тоқа сияқты күйшілер жас кезінде күй айтыстарына тіленіп түсіп жүргенде осынау сирек бұраулармен күй тартқаны ел ішінде әлі де айтылады.

 

Психологияда тағы да «психотерапия» деген ұғым бар. Ол дегеніміз «рухты емдеу» деген мағына береді.Психотерапияның онтотерапия деген түрі бар, ол гмаготика, кинотерапия, және музыкатеропия деп бөлінеді. Бізге керегі музыкатерапия, ол дегеніміз-адамның ішкі жан дүниесінде пайда  болған қысымдар мен кедергілерді емдеу өзін өзі рухани  қалыптастыру үшін маңызды.Сол маңызды дүниелер музыка арқылы қалыптасады.Музыкатеропия сеансында адамның жасаған қимыл-қозғалысына санадан  тыс  онтопсихологиялық анализ жасалады. Яғни музыкатеропия санадан тыс емдейді, ол емдеу бақсылық пен шаманизммен ұқсас . Емдеу кезінде адам өмір менен өлімнің арасында, яғни транс күйінде болады, сол транс күйінде музыка, аспаптың үні әкелінеді. Сонымен психотерапия өз бастауын шаманизм мен бақсылықтан алғанына көз жеткіздік, күй өнері де өз бастауын шаманизм мен бақсылықтан алған, яғни күй өнерінің де емдік қасиеті бар деген қорытынды жасауға болады.

Атақты күйші Құрманғазының «Балбырауын» күйінің әлеуметтік психологиялық маңызына көңіл аударайық.Орынбор  түрмесінде отырған күйші Құрманғазы туралы  сөз түрме ішіндегілерге, оның басшыларына кең таралды. Романовтар әулетіне арналған балға дайындық жүріп жатады.Генерал –палковник Браун деген кісі Құрманғазыны көргісі келеді.Оның  өнерінің ерекшелігіне қызығушылық білдіріп , балға шақыруға бұйрық береді.

«Блабырауын» күйінің аты да «бал» және «Браун»- генералдың фамилиясынан тұрады екен. Құрманғазының күйін тыңдап, тәнті болған генерал-полковник былай деген екен: «Егер бұл күйші Еуропалық дәрежеде білім алса , өнердің бір керемет жұлдызы болар еді». «Балбырауын» күйінде  билердің Еуропалық  елементтері де болған. Ахмет Жұбанов «Ғасырлар пернесі» атты еңбегінде  Құрманғазы күйлеріне көп сипаттам берген. Бүгінгі күнде «Балбырауын» симфониялық, камералық оркестрлар орындайтын рухани құндылығымыз.Құрманғазының қолында домбыра қайыстай балбыраған.

Құрманғазының шығармашылық кезеңінің аяқ жағына жататын күйлерінің бірі көпке аты белгілі-«Адай». Бұл  күйдің шығуы жайлы  ел аузында  әлденеше түрлі аңыз бар. Олардың бәрін бірдей қайталап жатпай, екі вариантты әңгімені алдарыңызға тартқымыз келеді.

«Құрманғазы жолаушылап келе жатып бір Адайдың (бұл арада ру аты) үйіне түседі. Үй ішінде мал мен кемпір болады.Қай жерден, қай елден келе жатқанын, толық аты жөнін Құрманғазы ашық айтып бере қоймай, қазақ әдетіндегі  «сүйрей салмамен» жүрген жерінің иттен-құстан амандығын, басқа «алды-салдының» естілмегенін, ат-көлігінің аман екендігін, «құдайы қонақ» екендігін айтумен тоқталады. Бір кезек үй иелері шаруалары болып далаға шығып кетеді. Осы кезде Құрманғазының көзі керегенің басында  ілулі  үкілі сары домбыраға түседі. Домбыраның үкісі- оның иесі не қыз, не сал мен серінің бірі екенін ескертеді. Қаншама ұзақ жол жүріп  шаршап келгенімен, домбыраны көргесін, оны ұстап қарағысы келіп, қолына алып, бір-екі қағып, әдейі «теріс бұрап»  ( қазақта квинта бұрауды осылай атайды) , қайтадан орнына іліп қояды.

Біраз уақыт өткеннен  кейін кемпір мен шал, он жеті –он сегіз жас шамасындағы қыз кіреді. Қыздың аты –Ақмаңдай екен. Ол келісімен-ақ, төрде отырған қонаққа  көзінің қырын да салмай, бірдени керегенің  басындағы домбырасын алып, тартпақшы болады. Бір-екі  қаққансын-ақ , домбырасының бұрауының өзгергенін сезіп:

-Мынаған кім тиген?-деп әке-шешесіне қарайды. Олар не дерін білмей «жазықты осы болар –ау?» дегендей төр алдындағы күйшіге қарайды. Ақмаңдай енді  қайталап сұрамай, домбырасын бұрынғы өз бұрауына түсіріп, бір күйге кірісіп кетеді.Ақмаңдай  күйдің аяғына шыққан кезде Құрманғазы қызға қарап:

-Шырағым, күйдің шоғын тартпай, боғын тарттың ғой! Домбыраны бері берші!-дейді.

Күтпеген жерден мұндай әңгіме есіткен Ақмаңдай, екі көзі күйшіде болып , домбырасын Құрманғазыға қалай ұсынғанын сезбей де қалады.  Кемпір мен шал аң-таң болып, «бұл өреде Ақмаңдайдың домбыра тартысы жөнінде  ешкім бір ауыз сөз айтып көрген жоқ еді, бұл жер астынан екі құлағы тік шыққан қандай жік екен дегендей  біріне-бірі қарай береді.

Құрманғазы бір күйді тартып болған кезде үй адамдары  біріне-бірі сыбырлап , бұрын соңды  бұл айналада Ақмаңдайды  домбырадан сүріндірмей  келгендерден емес-ау , тартыс шоқтығы тым биік екен дегендей, бір жағынан жұмбақ қонақты шырамытқандай,  баяғы ашудан тыс жылы шыраймен күле қарап.

-Шырағым, домбыра тартысың біздің бұл араның тартысына ұқсамайды, Қызылқұрт Құрманғазы деген бар деп еді, сен соның өзі емеспісің, «аяқ алысың» әлей екен тым,-дейді.

Құрманғазы мұртынан күліп:

-Болсақ , болармыз,-деген екен.

Енді үй іші болып қолқалап, Құрманғазыға қайтадан домбыра тарттырып, бірнеше күн жатқызып қонақ етіп,сый-құрметпен аттандырады.

Сондағы қыздың тартқан күйі «Адай» да ,  Құрманғазының тартқаны «Серпер» күйі екен дейді.

Бұл әңгімені 1937 жылдың күзінде Алматыға бірінші келгенінде марқұм Дина айтқан екен. Ал осы кезде граммафон пластинкасында жазылып, халық арасына кең тарап кеткен «Адай»  күйін бірінші  орындап, оркестрге берген  домбырашы Қали Жантілеуов күйдің қандай жағдайда шыққаны жөнінде дәлдеп еш нәрсе айтпаған. Охаб Қабиғожин  болса, ол: «Адай» Құрманғазы күйі, Ақмаңдай тартқан емес, Адай қызымен кездесу үстінде шыққан күй болғасын халық арасында солай тараған болуы мүмкін» дейтін. Шынында,Біржанның «Жанботасы», Ықыластың «Ердені» болыс пен дуанбасыға жақсы көргеннен  арнап шығарып, сондықтан олардың атымен аталып кеткен әндер емес, тек оқиғасы сол арада, солардың алдында болған себепті атанған әндер ғой. Осы арада Охабтың сөзінің жаны бар екенін ескеру керек.

Охаб сөзіне мән беретініміз – Адай қызы Ақмаңдайға бір күйді қимағандық емес, «Адай» күйінің құрылысы, тілдік ерекшелігі, динамикалық жағы Құрманғазының  шығармаларына келеді.Ал күйдің атына қарап мәселенә шеше салуға болмайтын кездер де жоқ  емес. Ірі суреткерлердің көбінде болатын бір жағдай: олар қаисы уақытта  бір идеяны айту үшін тарихтық, не аңыздық бір елдің, не рудың басынан өткен оқиғаны  ала салады. Сол жағдай осы күйдің атында да бар сияқты. Өйткені Адай руы Исатай көтерілісінде  көзге түскен болатын. Сағыздан келіп , Исатайға қосылған қолдың  ішінде Адайлықтар көп болатын. Деректерге қарағанда, Адай округі   Ұлы Октябрь  революциясына  шейін Түркістан генерал-губернаторлығының ерекше бақылауында болып, «Бөгде аймақ» атанып келді. Ал осы аймақта  үнемі толқу , наразылықтар болып келіп, оның аяғы 1905-1912 жылдар арасындағы патшашылдыққа қарсы күрестермен ұштасты.

Құрманғазы Адай руының атын жалпылаған ұғымда алып, еркіндік сүйген елінің қайтпас күшіне  арнап шығарған  болу керек. Күйдің жалпы кейіптік  жағын  алып   қарағанда да осы  айтылғандарға қарай меңзей түседі.   Екінші жағынан , Құрманғазының осының алдындағы шығармаларына  қарағанда «Адайда»  айта қаларлықтай шығармашылық жаңалықтар бар. Оларды күйдің  тақырыптық дамуынан,  өлшеу-ырғақтық  құрылысынан, тілінің  өткірлене түсуінен , бейнелеу күшінің қомақтала бастауынан , бір адамның немесе бір рудың басына сыя қоймайтын  қимыл-қадамынан, қамығу,ойлану, жай қобалжу емес,  кескілескен күреске белсене шыққан программалы идеяның қажырынан көрінеді.

«Адай»  күйінің негізінде   атшабыстың бейнелеу ырғағы жатыр. Ондай мінездің берілуі –терең ойлы ішкі мазмұнның сырттай көрінісі ғана.   Жалғыз домбыраның   мүмкіншілігінде   бұдан әрі баратын  күйшінің музыкалық  қару-сайманы да   болған   жоқ.   Еркіндік күресінің   елді   елеуреткен   ен күшін дүрілдеген атшабыс  ырғағында,   бір  рудың   аты   арқылы   беру  заманының сазына сай   келді.  Күйдің   күш   шеңберінің   жеке   адамның  жан    толқуынан  жоғары  асып кетуі-«Адайдың»  улкен  жоспарда, қоғамдық  құбылысқа бағышталғанын дәлелдейтін   тәрізді.

Қорыта келе айтарымыз-«Адай» күйі Құрманғазының ірі шығармаларының  бірі. Бұл  күйдің   осы кезде  халық  қанына  сіңіп  кетуі  жай  көрініс  емес. Халық-маржан іздеуші  ,   ажй тасты не қылсын  теріп! Ірі суреткерлерге тән  «Адайда»  заманының алдын  ораған  сезімді  өткір тіл бар . Әдебиет дүниесінен  үлгі  алар  болсақ  «Адайда»  Махамбет Өтемісовтың  жалынды  поэзиясының кейпі бар деп айта аламыз.  «Адай»  еркіндік  ұраны сияқты болып естіледі. Халық арманын көксеген  Құрманғазы бұл күйде  «Халық-күш иесі» дегенді музыка тілімен айтып кеткен.

Міне, қазақ күйі дегеніңіз осындай.Ол бір өзінше әлем. Сол әлемнің қыр-сырына қанық қазақ-біз бақыттымыз.Нағыз қазақ күйсіз өмір сүре алмайды.