Ескараева Сулухан Еркебаевна
Түркістан облысы Шардара қаласы
Б.Соқпақбаев атындағы жалпы білім беретін мектебінің
бастауыш сынып мұғалімі

Түсінік хат

Қазіргі уақытта адам өмірін есептеуіш техника құралдарынсыз елестету қиын. Компьютер еңбекті жеңілдетеді, бос уақытты толтырады, уақытты үнемдейді жəне алыс арақашықтықты қысқартады, есептейді, жазады, ақпаратты сақтайды ғаламтор арқылы бүкіл əлеммен тілдесуге жол ашады. Бүгінгі таңда компьютер арқылы көркем туындылар жасалынады, музыкалар жазылады жəне кинофильмдер түсіріледі. Компьютер ғылыми аспаптан тұрмыстық техникаға айналады, ал онымен жұмыс жасау дағдысы мектеп оқушыларынан бастап үлкен жастағы адамдарды да баулиды.

Өмір талабына сай компьютерлік сауаттылықты жылдам дамыта отырып, педагогикалық, психологиялық әдістемелік бастапқы дайындықты қалыптастырмайынша, балалар өз білім деңгейін көтере алмайды. Сол себепті информатика пәнін бастауыш сыныптан бастап енгізу қажеттілігі туындайды. Бастауыш сынып оқушыларына информатика мен жаңа ақпараттық технология элементтерін енгізудің қажет екендігі зерттеу жұмыстары арқылы толық жүргізіліп, оқыту әдістемелері жан жақты қарастырылады. Атап айтатын болсақ, отандық және шет елдік зерттеулермен таныса отырып, алдымен теориялық материалдар жиналады, кейін осы жиналған материалдарға қатысты бағдарлама жасалды осы жасаған бағдарламаға сәйкес жазылған әрбір тақырыпқа тереңнен талдау жасалады. Ол үшін алдымен бастауыш мектептерге арналған әр түрлі басылымдағы педагогикалық – психологиялық теорияға негізделген көзқарастарды, мектептегі тәжірибелі мамандар бастауыш сынып мұғалімдерінің көзқарастарын есепке ала отырып, осы мақсатта жүргізілген ата-аналар пікірі мен экспериментар жұмыстың қорытындысын қолдана отырып бастауыш сынып оқушыларына өткізілетін сабақтардың жылдық күнтізбелік – тақырыптық жоспарының үлгісі жасалды. Әрбір сабақты АКТ-ны пайдалану арқылы жаңаша сабақ жоспарлары түзілді.

Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқытуда Cartoon арқылы оқушылардың сөздік қорын дамыту, бұл бейнематериалдарды қолдану арқылы негізгі әдістемелік қағидатқа-көрнекілік принципіне негізделген. Cartoon Network-мультфильмдер желісінің арнасы. Негізінен Time Warner Inc компаниясына тиесілі. Мультфильмдерді қарау кезінде ақпаратты қабылдау және өңдеу визуалды синтез түрінде жүзеге асырылады, оның негізінде Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқытудың аудиолингвальды және аудиовизуалды әдістері жасалып, әзірленеді. Мультфильмдер тілдік ортаға мүмкіндігінше жақын оқу жағдайларын жасайды және сөйлеу жағдайын дыбыстық және визуалды құралдармен жаңғыртады. Мультфильмдердің бұл ерекшеліктері оларды оқу процесін күшейту және оған максималды коммуникативті бағыт беру мақсатында пайдалануға мүмкіндік береді.

Қазіргі уақытта бастауыш сыныпта қазақ тілін білу барған сайын маңызды және қажет болып келеді. Қазіргі Қазақстанда мемлекттік тіл Бастауыш сыныпта қазақ тілі болғандықтан тілді білмей өмір сүру қиындай түсуде. Бастауыш сыныпта қазақ тілін білу, әсіресе бүкіл әлемдегі қазақтар үшін біреуі кириллицада, біреуі латын қарпінде жазса да, ауыз екі сөйлеу қарым-қатынасы үшін Бастауыш сыныпта қазақ тілін үйрену көптеген ересектердің, көбіне жас ұрпақтың интеллектуалды және практикалық іс-әрекетінің маңызды бөлігіне айналады. Мәселен, Түркияның қазақтары көбіне жазба тілі латынша қазақ қарпі екендігі білгілі. Сондықтан Бастауыш сыныпта қазақ тілін ерте жастан үйрену табиғи қажеттілікке айналды.  Тілді практикалық меңгеру, сөздік қорын молайту әрбір білімді оқушының ілгері табысы болып саналмақ.  Оқытудың негізгі мақсаты-Бастауыш сыныпта қазақ тілінде қарым-қатынас дағдыларын алу, сонымен қатар мәтіндік ақпаратты аудару және дұрыс түсіну қабілеті.

   Мультфильм сыртқы әлемнің көптеген нысандары мен құбылыстарын көрсетеді және оқушыларды елтану ақпаратымен таныстырады. Мультфильмдегі шындықты визуалды түрде жеткізу оны басқа коммуникативті құралдардың арасында бірінші орынға қоюға болады,себебі шындыққа ең жақын құрал. Бастауыш сыныпта қазақ тілінің сөздік қорын дамытуда Cartoon мультфильмдерін қолданудың белгілі бір артықшылықтарын анықтауға болады:

–  лексикалық қорды толықтырып, айтылымды жақсартады;

– бір уақытта оқу және ойын-сауық, мультфильмдерді көру жақсы мотиваторлар болып табылады, өйткені оқушы грамматика жаттығуларын жасап отырып, қызықты түрлі-түсті көре алады;

– есте сақтаудың эмоционалды, визуалды және есту түрлерін тарту;

– әртүрлі салалардан жаңа білім алу мүмкіндігі;

– ұлттық және басқа мәдениеттің ерекшеліктерімен танысу: әдет-ғұрыптар, мерекелер, дәстүрлер.

  Бастауыш сыныпта қазақ тілін үйрену тәсілдері өте алуан түрлі және олардың бірі – шынайы көркем және анимациялық фильмдер мен сериалдарды көру. Әр адам әр түрлі және ақпаратты әр түрлі қабылдайды: визуалды, кинетикалық және аудио тәсілдері бойынша екендігі ғылымнан белгілі. Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту әдістемесінде мультфильмдегі жұмыстың негізгі кезеңдері ерекшеленеді:

1) Тексеру кезеңі дайындық жаттығуларын қамтиды: грамматиканы, лексиканы және фонетиканы үйрену, материалды қарау кезінде туындауы мүмкін қиындықтарға ерекше назар аудару;

2) Көру кезеңі-мультфильмді немесе оның эпизодын тікелей қарау, оны екі рет көруге болады: бірінші рет негізгі мазмұнды түсіну үшін, екінші рет көргендерін егжей-тегжейлі сипаттау үшін;

3) қараудан кейінгі кезең білім алушының тілдік даярлық деңгейіне байланысты ауызша сөйлеу дағдыларын дамытуға арналған тапсырмаларды білдіреді. 

     Оқу процесінде мультфильмдегі эпизодты дауыстау сияқты монологиялық мәлімдеменің шығармашылық формалары қолданылады. Егер сөйлеуді есту арқылы қабылдау қиын болса, сіз таныс мультфильмдерді, бір кездері басқа тілде қаралған фильмдерді көре аласыз немесе қазақша субтитрлерін қоса аласыз. Бастауыш сыныпта қазақ тілінде қатесіз сөйлеуді үйрену үшін мультфильм кейіпкерлерінің артындағы сөздерді, сөз тіркестерін үнемі оқушыға қайталатып отыру керек. Бірдей интонациямен және сөйлеу мәнерімен айтқызуға тырысқан жөн. Ең бастысы, таңдалған мультфильмді көру  қызықты болуы керек екенін ұмытпау керек. Бастауыш сыныпта қазақ тілін осылай үйрену үшін шыдамдылық керек, өйткені уақыт пен табандылық қажет. Қазіргі уақытта Бастауыш сыныпта қазақ тіліндегі мультфильмдер шынайы кітаптар мен аудиожазбалар сияқты қол жетімді болды және оларды іс жүзінде кеңінен қолдануға болады, әсіресе әйгілі көркем шығармаларға негізделген мультфильмдерді, мысалы, Чарльз Перро, ағайынды Гримм және т. б. мультфильмдерді немесе оның жеке эпизодтарын Бастауыш сыныпта қазақ тілінде  көру, содан кейін тапсырмаларды орындау, әдетте, дәстүрлі тапсырмаларға қарағанда қызықты. Бастауыш сыныпта қазақ тілін үйрену барысында мультфильмдерді қолданған кезде келесі әдістерді қолдануға болады:

– көріністерді ретімен қарау, яғни бір эпизодты, содан кейін келесі эпизодты қарау және талдау және т. б;

– белгілі бір көріністерді немесе бүкіл мультфильмнің бір эпизодын көру;

– мультфильмді толығымен көру.

Мультфильмді көруді таңдау білім алушылардың оқу міндеттері мен аудиториясына, олардың Бастауыш сыныпта қазақ тілін білу деңгейіне байланысты.

Мультфильмді таңдағанда келесі критерийлерді білу қажет:

– онда қолданылатын мультфильмнің түсінікті болу дәрежесі;

– Фильм сюжетінің аудиторияның қызығушылықтары мен дайындығына сәйкестігі;

– тілдік материалдың көлемі;

– сөйлеу-мінез-құлық материалының мөлшері;

– елтану материалдарының көлемі;

– субтитрлердің болуы;

– сөйлеу және визуалды материалдың тепе-теңдігі;

– мультфильмнің ұзақтығы мен өзектілігі және т. б.

Әртүрлі критерийлер қаншалықты көп орындалса, мультфильмді көру уақытты ысырап ету ықтималдығы соғұрлым аз болады. Осылайша, мультфильмдер құнды шынайы материал болып табылады. Белгілі бір аудитория үшін мультфильмді дұрыс таңдаған жағдайда, мультфильм зерттелетін Бастауыш сыныпта қазақ тілін меңгеруге ғана емес, сонымен қатар оларды дұрыс сөйлеу айтылымымен таныстыруға да ықпал етеді. Егер сіз мультфильмді дұрыс таңдасаңыз, тілдің қызығушылығы мен деңгейін ескере отырып, оны түсіну қиын емес. Бұл жағдайда тілдік болжам және мазмұнды болжау сияқты дағдылар дамиды.

   «Бастауыш сыныпта заманауи әдіс – тәсілдерді пайдалану арқылы оқушының қабілетін арттыру» авторлық жұмысының мақсаты:

        мектеп оқушыларына бастауыш сыныпта қазақ тілін еркін үйретіп, сөздік қорларын дамыту үшін мультфильмдерді қолданудың тиімділігін жіктеу және анықтау, мультфильмдер негізінде Бастауыш сыныпта қазақ тілінің қорын байытудың негізгі әдістерін көрсету. Бастауыш сыныпта қазақ тілін дамыта оқытудың негізгі мақсаты-осы тілде сөйлейтіндермен қарым-қатынас жасау дағдыларын ширату. Зерттелетін тілде сөйлейтіндердің өмірі, мәдениеті, әдет-ғұрыптары туралы көрнекі көрініс жасалады. Оқу процесінде шынайы материалдарды, атап айтқанда көркем фильмдерді қолдану да үлкен маңызға ие. Түпнұсқа деп өз азаматтары үшін ана тілінде сөйлейтіндер құратын материалдарды түсінуді айтамыз. Әдеттегідей болашақта ешқандай өңдеусіз және бейімделусіз Бастауыш сыныпта қазақ тілін тілдік ортада оқытуға коммуникативті түрде бағытталған оқу процесінде қолданылады.  Бастауыш сыныпта қазақ тілін үйренуде бейнематериалдарды қолдану көрнекілік принципіне негізделген. Фильмдерді көру кезінде ақпаратты қабылдау және өңдеу бір уақытта визуалды және есту арқылы жүзеге асырылады, сөйлеу жағдайы дыбыстық және визуалды құралдармен сипатталады. Бұл жағдайда мультфильмдер жарқын бейнелерді, суреттерді, көбінесе көңілді музыканы алып жүреді.Білім беру және дамыту құндылығы бар аудиожазбалардан немесе баспа мәтіндерінен айырмашылығы, бұған қоса, бейнематериалдарда оқиғаның орны, сыртқы түрі және вербалды емес қарым-қатынас (дене тілі, мимика, жест-ишара, интонация) туралы визуалды ақпарат бар.

     «Бастауыш сыныпта заманауи әдіс – тәсілдерді пайдалану арқылы оқушының қабілетін арттыру» авторлық жұмысының міндеті:

     Қазіргі әлемде оқыту әртүрлі әдістерді қолдана отырып құрылуы мүмкін. Бастауыш сыныпта қазақ тілін үйренудің ең көп таралған әдістерінің қатарына мұғаліммен бірге оқу, ана тілінде сөйлейтін адаммен қарым-қатынас, мектептерде және әртүрлі курстарда тәуелсіз және топтық сабақтарға қатысу жатады. Бірақ тағы бір қызықты және онша күрделі емес әдіс бар-шынайы көркем және мультфильмдер мен сериалдарды көру. Көру барысында адам картинаның режиссері ойлаған әлемге, картинаны дауыстайтын актерлердің мағынасы мен эмоцияларына еніп, табиғи тілдік ортаға кедергісіз қосылады. Оқушылар үшін тілді байытудың ең қарапайым және қызықты түрі-мультфильмдерді көру. Көбінесе кішкентай балалар мультфильмдерді көреді, әрдайым сөздердің мағынасын түсінбейді, бірақ мазмұнын түсінеді. Бірақ, келе-келе кейіпкерлердің әрекеттері мен бейнелерін Бастауыш сыныпта қазақ тіліндегі сөздермен байланыстыра бастайды.   

Білімділік: Бастауыш сыныпта қазақ тілінің сөздік қорын дамытуға ауызша, акустикалық белгілер, мысалы дыбыстар, үнсіздік, музыка, вербалды емес сөйлеу, кейіпкерлерді бейнелеу сияқты мультфильмдегі жағдай ақпаратты синхронды түрде қабылдауға көмектеседі.            Мультфильм сыртқы әлемнің көптеген нысандары мен құбылыстарын байқатып, оқушыларды тілтану ақпаратымен таныстырады. Бейнені қарау кезінде оқушы жанды, біртұтас сөйлеудің қалай естілетінін, кейіпкерлер қандай интонациямен сөйлесетінін байқап, логикалық кідірістер мен екпіндерді тыңдайды. Бұл ақпарат бастауыш сыныпта қазақ тілінің сөздік қорын байытуға ықпал етеді. Кейбір сөз тіркестерін көбірек қолдана бастайды, олардың интонациясын ұстанатын болады.

Дамытушылық: Бастауыш сыныпта қазақ тілінің сөздік қорын дамыту барысында балалар үшін мультфильмдерді көрген пайдалы. Бастауыш сыныпта қазақ тіліндегі мультфильм өз алдына, бірақ қазақшаға аударылған шетелдік мультфильмді таңдағанда, оның қызықты болуы өте маңызды, әйтпесе көру пайдасыз болады. Оқушы көбіне өзіне қызығушылық танытатын нәрсеге назар аударады және оны жақсы есте сақтайды. Қазіргі уақытта оқушы үшін не ұнайды және оның тілдік қорын байыту үшін не маңызды дегенді басты мәселе деп қараған жөн. Жаңадан бастаушылар үшін де, оқуды осылай жалғастыратындар үшін де келесі маңызды бір кезең-бұл, әрине, бастауыш сыныпта қазақ тілінде субтитрлермен қарау қажеттілігі. Бастауыш сыныпта қазақ тілінде түсірілген мультфильмдерді қарау кезінде тек «есту» жады ғана емес, сонымен қатар көпшілігіміз үшін тиімдірек болатын визуалды жады да жұмыс істейді.

Тәрбиелік: Оқушы бастауыш сыныпта қазақ тілінің әзілін түсінуді үйренеді.Қазақ әзілі өте маңызды, ол арылы көптеген сөздік қор жинап алуға болады. Әзілдердің көпшілігі сөздік ойынға негізделген. Сөздерді түсіну, Бастауыш сыныпта қазақ тілінде ойлау арқылы оқушы қазақ ақын-жазушыларының шығармаларын түсінеді және олардың эмоциялық сезімдерін бағалайды. Қазақ  мәдениетінің ерекшеліктерін зерттейді. Фильмді немесе сериалды қарау кезінде Бастауыш сыныпта қазақ тілінің әдет-ғұрыптарымен, мерекелерімен, дәстүрлерімен немесе менталитетімен, ересектер мен балалар арасындағы қарым-қатынастармен таныса алады. Бастауыш сыныпта қазақ тіліне және онымен байланысты мәдениетке мультфильм арқылы кейіпкерлердің өміріне ену-бұл өте қызықты әрекет.

Күтілетін нәтижелер:

• Қазақ  тілін үйренудегі Cartoon мультфильмдерінің рөлі айқындалады.
• Cartoon       бағдарламаларын қолданудың артықшылықтарын сипаттайды.
• Cartoon мультфильмдерінің таңдау критерийлерін анықтайды.
• Cartoon мультфильмдерімен жұмыс істеу әдістерін түсінеді.
• Бастауыш сыныпта қазақ тіліндегі заманауи анимациялық фильмдерді жасына қарай талдап, жіктеп үйренеді.
• Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқитын әртүрлі жас санаттарындағы білім алушылар арасында сөздік қорлары кеңейуден алдыға озады.
• Оқушының  өзіне деген талабы мен тәртіпті жинақылығы дамиды.

Қорытынды                                                                                                                                      

    Авторлық бағыттағы жоба бойынша жасалған жұмыс нәтижесінде бастауыш сыныпта қазақ тіліндегі Cartoon мультфильмдері, аудармалары, фильмдері  арқылы Бастауыш сыныпта қазақ тілін үйрену туралы материалдар жиналып, жүйеленді. Әр түрлі ақпарат көздері зерттелді. Бастауыш сыныпта қазақ тілін үйрену оңай әрі рахатқа бөленетіні анықталды. Мен «Мультфильмдерді көру арқылы тіл үйрену» сияқты әдісті қарастырдым. Оның арқасында оқушылар сөздерді есте сақтау үшін көп күш жұмсамайды. Сөздерді есте сақтау оңай болады, бейсана деңгейінде, содан кейін іс жүзінде қолданылады. Ерте жастан бастап Бастауыш сыныпта қазақ тілін үйрену әлдеқайда тиімді, өйткені ақпарат тезірек сіңіп, бала Бастауыш сыныпта қазақ тілінде ойлана бастайды. Сіз балаларды осы тілдегі мультфильмдер, бейнелер мен әндерді ұсыну арқылы Бастауыш сыныпта қазақ тілінде сөйлеуге үйрете аласыз. Балаларды мультфильмдерді көруге қызықтыру оңай, сондықтан оларды қуана көреді. Мұндай оқуды мектеп жасына дейінгі балалармен балалардың жалпы білім беру мекемелерінде ойын түрінде бастауға және алған білімдеріне сүйене отырып, мектепте де жалғастыруға болады.Мультфильмдер адамдарға күшті эмоционалды әсер етеді, бұл ақпаратты неғұрлым айқын және көлемді жеткізуге мүмкіндік береді. Мультфильм балаларды қазақ  тілінде сөйлесуге ынталандырады. Мультфильммен жұмыс істеу кезінде сабақтарды жеке және топтарда өткізуге болады. Мультфильмдерді қолдану оқу жағдайында тілдік ортаны қалыптастырады және тілді меңгеруде жақсы нәтижелерге тезірек қол жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл Бастауыш сыныпта қазақ тілін үйренудің бастапқы кезеңінде ең пайдалы мультфильмдерді қарау, өйткені мультфильмдерде әдетте жаргон, балағат сөздер, күрделі грамматикалық айналымдар болмайды. Әр мультфильмде жалпы қолданыстан басқа тақырыптық лексика бар, онымен танысу оқушыларға аса қажет. Мысалы, «Орман» мультфильмін көргеннен кейін мектеп оқушылары орманда тұратын жануарлардың, құстардың және басқа тіршілік иелерінің аттарымен танысады, жабайы жануарлардың мінез-құлқының ерекшеліктері туралы біледі. Мұғалім мультфильмде ұсынылған белгілі бір заттарды, құбылыстарды білдіретін барлық сөздерді үйретіп, сөздік қорларын көбейтеді.Мультфильмде көрсетілген белгілі бір зат немесе құбылыс, тіршілік иесі Бастауыш сыныпта қазақ тілінде қандай сөзбен синонимде берілетіндігіне  оқушылардың назарын аудару қажет.Мультфильмдердегі әндерді балалар да оңай есте сақтайды және қуана ән айтады.Осылайша, мен мультфильмдерді көру арқылы Бастауыш сыныпта қазақ тілін үйрену тиімді және қызықты деген қорытындыға келдім.   Және де сөздік қорды дамытудағы бірден-бір таптырмас құрал.